Παρίσι, Κύθηρα, Καστοριάδης

Τα γεγονότα του Μάη του 1968 τα έμαθα στα Κύθηρα από σποραδικές αναφορές του BBC και της Deutsche Welle. Τα Κύθηρα ήταν (τότε τουλάχιστον) νησί άγονης γραμμής και διάσημος τόπος εκτοπισμού πολιτικών αντιπάλων κάθε ελληνικής δικτατορίας –μεταξικής και απριλιανής. Για να αποφύγω παρεξηγήσεις: δεν ήμουν και εγώ εκεί εκτοπισμένος ως ένας άλλος αντιστασιακός… Διορισμένος καθηγητής ΜΕ ήμουν. Τοποθετημένος στην Περιφέρεια του Πειραιά, όπου τα Κύθηρα υπάγονται διοικητικά, βρέθηκα να υπηρετώ στο νησί τέσσερα συναπτά έτη. Εκανα όμως παρέα με πολλούς και διάσημους τότε εκτοπισμένους, καθώς μάλιστα κάποιοι από αυτούς έμεναν στο ίδιο ξενοδοχείο όπου κι εγώ. Ανάμεσά τους δύο οι οποίοι, προδικτατορικά, ανήκαν σε εντελώς διαφορετικά στρατόπεδα: ο ένας ήταν ο Ανδρέας Ερσελμαν, ταξίαρχος τεθωρακισμένων στο οπερατικό βασιλικό πραξικόπημα του Δεκέμβρη του 1967. Ο άλλος ο Γεώργιος Παπαδημητρίου, παλαιός παπανδρεϊκός βουλευτής Αιτωλοακαρνανίας και μετέπειτα υπουργός στην κυβέρνηση του Ανδρέα. Και από τους δύο έμαθα πολλά.

Αυτό, λοιπόν, το ιδιότυπο τρίο ακούγαμε κάθε βράδυ BBC και Deutsche Welle. Από εκεί μαζί με τα δικά μας μάθαμε και τα σχετικά με την παρισινή εξέγερση. Οφείλω, πάντως, να σημειώσω ότι εκείνη η φοιτητική εξέγερση στο Παρίσι του 1968 λίγο μας ενδιέφερε τότε. Ειδικά τον εξόριστο βουλευτή. Αλλες ήταν για μας οι πολιτικές προτεραιότητες. Τα γεγονότα του Μάη του 1968 ήταν διαφορετικής τάξεως από όσα ζούσαμε εμείς. Αυτό φάνηκε και αργότερα: Στα επεισόδια, λ.χ., της Νομικής και στο Πολυτεχνείο τα συνθήματα ήταν «Κάτω ή χούντα», «1-1-4», «Ψωμί, Παιδεία, Ελευθερία» κ.ά. Πόρρω απείχαν από τα «αστικά» συνθήματα του γαλλικού Μάη «Η φαντασία στην εξουσία», «Να είστε ρεαλιστές, ζητήστε το αδύνατο», «Διαβάστε λιγότερο, ζήστε περισσότερο», «Η ποίηση βρίσκεται στους δρόμους», «Το αλκοόλ σκοτώνει. Πάρτε LSD», «Εμπρός του Πανεπιστημίου οι κολασμένοι» κ.λπ.

Ελπίζω ότι δεν υπερβάλλω, αλλά ο γαλλικός Μάης προβλήθηκε στην Ελλάδα μετά το τέλος της δικτατορίας. Τούτο έγινε από έλληνες φοιτητές και κυρίως από πολλούς αυτοεξόριστους έλληνες διανοούμενους ή μη που είχαν ζήσει τα γεγονότα από κοντά. Ετσι, με την επιστροφή τους στην Ελλάδα το 1974, μάθαμε πολύ περισσότερα για τον παρισινό Μάη από όσα είχαμε μάθει μέσα στο σκληρό 1968. Αλλωστε τότε, το 1968, δύο μήνες πριν από τα γεγονότα του Μάη, τον Φεβρουάριο, είχε συμβεί η διάσπαση του ΚΚΕ. Νομίζω ότι το γεγονός αυτό ενδιέφερε περισσότερο από όσα συνέβαιναν εις Παρισίους.

Επανήλθα στα γεγονότα του παρισινού Μάη είκοσι χρόνια αργότερα, το 1988, οδηγημένος από ένα άρθρο του Καστοριάδη (Αντί, 373 [1988] 34-37). Αξίζει να θυμηθούμε κάποια σημεία του. «Με το κίνημα του Μάη», έγραφε, «συντελέστηκε μια τεράστιας έκτασης ανακοινωνικοποίηση, έστω και αν αποδείχτηκε παροδική (…) Εμπνέονταν όλοι από τις ίδιες διαθέσεις: αρνητικά, μια τεράστια απόρριψη της κενής ματαιότητας και της στομφώδους βλακείας που χαρακτήριζε τότε το ντεγκωλικό καθεστώς, (…) θετικά, η επιθυμία μεγαλύτερης ελευθερίας για τον καθένα και για όλους. Οι άνθρωποι ζητούσαν την αλήθεια, τη δικαιοσύνη, την ελευθερία, την κοινότητα. Δεν μπόρεσαν να βρουν τις θεσμισμένες μορφές που θα ενσάρκωναν σε διάρκεια τις επιδιώξεις αυτές. Και –πράγμα που σχεδόν πάντοτε ξεχνιέται –ήταν μειοψηφία μέσα στη χώρα. Η μειοψηφία αυτή κατάφερε να επιβληθεί για πολλές εβδομάδες, χωρίς τρομοκρατία και βία: απλώς επειδή η συντριπτική πλειοψηφία ντρεπόταν για τον εαυτό της και δεν τολμούσε να παρουσιαστεί δημόσια. Η μειοψηφία του Μάη θα μπορούσε ίσως να γίνει πλειοψηφία αν είχε προχωρήσει πιο πέρα από τη διακήρυξη και τη διαδήλωση. Αυτό όμως απαιτούσε μια δυναμική άλλου τύπου, στην οποία προφανώς δεν θέλησε, ούτε μπόρεσε να μπει. Αν θέλει κανείς να καταλάβει πού βρισκόταν ο «ατομικισμός» του Μάη του ’68, ας αναλογιστεί αυτό που, μετά την τροποποποίηση των συμφωνιών της Γκρενέλ, επισφράγισε τη συντριβή του κινήματος: τον επανεφοδιασμό των βενζινάδικων. Η τάξη αποκαταστάθηκε οριστικά όταν ο μέσος Γάλλος μπόρεσε ξανά, μέσα στο αμάξι του, μαζί με την οικογένειά του, να τσουλήσει προς την εξοχική κατοικία του ή τον χώρο όπου κάνει το πικνίκ του. Αυτό που επέτρεψε, τέσσερις εβδομάδες αργότερα, να ψηφίσει 60% υπέρ της κυβέρνησης».

Αυτή την ανάλυση του Καστοριάδη οι τρεις προσωρινοί κάτοικοι των Κυθήρων του 1968 δεν μπορούσαμε να γνωρίζουμε. Αλλωστε, όπως είπα, λίγο μας ενδιέφεραν τότε τα παρισινά γεγονότα. Ομως σήμερα, πενήντα χρόνια μετά τον παρισινό Μάη και τον Μάη στα Κύθηρα, αντιλαμβάνομαι ότι η «πονηρή» Ιστορία προσφέρει κάποτε στους λαούς μια ευκαιρία η οποία, συνήθως, χάνεται. Τη χαμένη ευκαιρία του παρισινού Μάη την ξέρουμε. Μας διαφεύγει όμως, συνήθως, η απώλεια της μεγάλης ευκαιρίας που μας δόθηκε με την πτώση της χούντας. Χρόνο με τον χρόνο, κυβέρνηση με την κυβέρνηση, η πολλά υποσχόμενη Μεταπολίτευση έχανε τον σκοπό της, λέρωνε τα αρχικά της μηνύματα, ευτέλιζε την ελπίδα για τη δημιουργία ενός σύγχρονου, ευρωπαϊκού κράτους δικαίου, ευημερίας, ισονομίας, δυναμικής παιδείας. Το χειρότερο: σήμερα, το 2018, πενήντα χρόνια μετά τον παρισινό Μάη, σαράντα τέσσερα χρόνια μετά την αποκατάσταση της δημοκρατίας, οδηγούμαστε –ποιος το περίμενε; –πάλι στη «σύγχυση και στις αυταπάτες», όπως θα έλεγε ο μακαρίτης Καστοριάδης. Και σε όσους κινδύνους η σύγχυση και η αυταπάτη οδηγούν.

Ο κ. Γιώργης Γιατρομανωλάκης είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.