Είναι εύκολα κατανοητή η μεγάλη επιτυχία με τις υψηλές κυκλοφορίες που είχε γενικά το λαϊκό βιβλίο, ιδιαίτερα στους τελευταίους αιώνες της Τουρκοκρατίας, όταν και το μορφωτικό επίπεδο του λαού ήταν αναπόφευκτα χαμηλό. Το φαινόμενο της επιτυχίας του λαϊκού βιβλίου απασχόλησε επανειλημμένα την επιστημονική έρευνα, με αποτέλεσμα να υπάρχουν σήμερα πολλές και σημαντικές συμβολές. Μνημονεύω ενδεικτικά τους Νικ. Πολίτη, Αλκη Αγγέλου, Νικ. Παναγιωτάκη, Γιώργο Βελουδή, Φιλ. Ηλιού, Λ. Βρανούση, Γιώργο Κεχαγιόγλου, Στ. Αλεξίου, Δημ. Οικονομίδη, οι οποίοι, μαζί με πολλούς άλλους, προώθησαν συστηματικά το σχετικό πεδίο και συνετέλεσαν στην καλύτερη γνώση του αντικειμένου σήμερα.
Μια ανάλογη επιτυχία του λαϊκού βιβλίου στις μέρες μας κάθε άλλο παρά ευνόητη είναι. Και δικαιολογημένα διερωτάται κανείς, αν μπορούμε να μιλούμε, γενικά, για την παρουσία του λαϊκού βιβλίου σήμερα. Και όμως υπάρχουν στην εποχή μας λαϊκά βιβλία, με πολύ υψηλές επίσης κυκλοφορίες.
Με ποιο κριτήριο ωστόσο θα χαρακτηρίζαμε σήμερα ένα βιβλίο λαϊκό; Ο όρος ασφαλώς επιδέχεται ορισμένες ερμηνείες και έχει ήδη προσδιορισθεί επαρκώς για τα παλαιότερα λαϊκά βιβλία (Στεφανίτης και Ιχνηλάτης, Αγαθάγγελος, Ονειροκριτικόν, Μύθοι Αισώπου, Αιθιοπικά του Ηλιοδώρου, Συντίπας, Βελισσάριος, Απολλώνιος, Διγενής Ακρίτας και πολλά άλλα).
* Λαϊκό ημερολόγιο
Εδώ μπορούμε να σημειώσουμε ότι, όταν λέμε σύγχρονα λαϊκά βιβλία, εννοούμε γενικά τα ελληνόγλωσσα εκείνα βιβλία που τυπώνονται (συνήθως) σε ανακυκλωμένο (και φυσικά χαμηλής ποιότητας) χαρτί και κυκλοφορούν σε χιλιάδες αντίτυπα (με συνεχείς ανατυπώσεις). Ασφαλώς μέσα στη μεγάλη αυτή παραγωγή των ελληνικών εκδοτικών οίκων συγκαταλέγουμε και τα σχετικά βιβλία ξένων συγγραφέων που κυκλοφορούν σε ελληνικές μεταφράσεις. Και στις δύο περιπτώσεις βασικό κριτήριο της λαϊκότητας είναι η ζήτηση από ένα πολυπληθές κοινό, το οποίο πάντως δεν ανήκει, κατ’ ανάγκην, εξ ολοκλήρου στα κατώτερα πληθυσμιακά στρώματα.
Τα βιβλία αυτά διαβάζονται με ιδιαίτερο ενδιαφέρον και από άλλες κοινωνικές τάξεις. Ως ένα πρόσθετο κριτήριο λαϊκότητας μπορούμε να σημειώσουμε ακόμη ότι τα βιβλία αυτά διατίθενται συνήθως (σε προσιτές τιμές) από εφημεριδοπώλες, περίπτερα, υπαίθριους μικροπωλητές και συνοικιακά βιβλιοπωλεία, με αποτέλεσμα να είναι εύκολη η πρόσβαση (οποιουδήποτε) αναγνώστη σε αυτά.
Από τα πλέον δημοφιλή λαϊκά βιβλία ιδίως της περιόδου του εθιμικού Δωδεκαημέρου του Εορτολογίου εξακολουθεί να παραμένει ο γνωστός σε όλους Μέγας Καζαμίας, ο οποίος θεωρείται το λαϊκό ημερολόγιο κάθε χρονιάς.
Ο Καζαμίας έχει ήδη κάνει την εμφάνισή του, λόγω εποχής (διατίθεται από τον Νοέμβριο ως τα μέσα Ιανουαρίου κάθε χρόνου), σε βιβλιοπωλεία, πάγκους μικροπωλητών, ακόμη και λαϊκές αγορές. Πουλάει συνολικά (τζίρος των εκδοτών) πάνω από 200.000 αντίτυπα τον χρόνο. (Ως ένα παράδειγμα του τζίρου αυτού σημειώνω εδώ την πληροφορία του γνωστού εκδότη Γιώργου Δαρεμά για τον Καζαμία που εκδίδει ο ίδιος, σύμφωνα με την οποία η αγορά τού απορροφά κάθε χρόνο 80.000 περίπου αντίτυπα).
* Ποικίλο περιεχόμενο
«Καζαμίας» αποκαλείται ο φαντασιολόγος και προφήτης του καιρού αστρονόμος, που είναι ντυμένος με μακρύ ράσο, φορεί στο κεφάλι κωνικό καπέλο και κρατεί προτεταμένο τηλεσκόπιο, με το οποίο παρατηρεί ουράνια σώματα.
Πέρυσι (1995) και εφέτος (1996) έχουν ήδη κυκλοφορήσει επτά διαφορετικοί «Καζαμίες» από ισάριθμους εκδοτικούς οίκους: 1) Μέγας Καζαμίας «Το Σύμπαν» (εκδότης Δαρεμάς), 2) Μέγας Εγκυκλοπαιδικός Καζαμίας (Λιναρδάτος), 3) Μέγας Καζαμίας ο Δορυφόρος (Ρουμελιώτης), 4) Μέγας Καζαμίας (Πυραμίς), 5) Σούπερ Καζαμίας ο Πλανητάριος (Αγγελόπουλος), 6) Μέγας Καζαμίας Ερμού (Σαλίβερος) και 7) Μέγας Καζαμίας Πραξιτέλους («Αστήρ» – Παπαδημητρίου). Από όλους αυτούς ο κάθε αγοραστής έχει την προτίμησή του. Ετσι, άλλος θα πάρει, π.χ., τον Καζαμία του Δαρεμά, άλλος του Λιναρδάτου, του «Αστέρος» κ.ο.κ. Πολλοί εξάλλου αγοράζουν τα βιβλία αυτά και τα προσφέρουν ως επίκαιρα (και φθηνά) δώρα σε γνωστούς και φίλους.
Το περιεχόμενό τους μπορούμε να πούμε ότι ποικίλλει, αν και δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις όπου επισημαίνεται σχεδόν το ίδιο (ως προς τη θεματολογία ασφαλώς) στους διάφορους εκδοτικούς οίκους.
Ετσι, ο κάθε Καζαμίας περιλαμβάνει εορτολόγιο, πασχάλια, εγκυκλοπαιδικές γνώσεις, ιατρικές συμβουλές, προβλέψεις για διάφορα κοινωνικά, πολιτικά και άλλα γεγονότα, ονειροκρίτες, προγνωστικά του καιρού, πρακτικές συμβουλές για τη γεωργία, την κτηνοτροφία, τη μελισσοκομία κλπ., την υγιεινή διατροφή, σύντομα χρονικά των σπουδαιότερων γεγονότων της χρονιάς που πέρασε, τηλέφωνα δημόσιων υπηρεσιών, νοσοκομείων, χιλιομετρικές αποστάσεις από την Αθήνα, παροιμίες, αινίγματα, μύθους, δεισιδαιμονίες, έθιμα κλπ. και διάφορες άλλες χρήσιμες πληροφορίες.
Από τους Καζαμίες του 1997 με επίκαιρα (νέα) περιεχόμενα μνημονεύω την ιδιαίτερη αναφορά (με σύντομα βιογραφικά) που γίνεται στον πρώην πρωθυπουργό Ανδρέα Παπανδρέου και στον νομπελίστα ποιητή Οδυσσέα Ελύτη, που πέθαναν το 1996 (Καζαμίες των εκδοτών Λιναρδάτου και Σαλιβέρου).
* Εκδοτικός πυρετός
Ως προς την καταγωγή του ελληνικού Καζαμία έχει διαπιστωθεί ότι προέρχεται από τον ιταλικό Casamia, που εκδόθηκε, για πρώτη φορά, στη Ραβέννα της Ιταλίας το 1763. Στην Ελλάδα η εκτύπωσή του ξεκίνησε στα μέσα του 19ου αι. και βρήκε αμέσως μεγάλη ανταπόκριση από το κοινό. Αναφέρω εδώ, λόγω της αισθητικής και του ενδιαφέροντος των περιεχομένων του, τον Καζαμία (ή Αθηναϊκό Ημερολόγιο) που εξέδιδε επί σειρά ετών (1874-1895) στην Αθήνα ο Δημήτριος Α. Κορομηλάς με μεγάλη κυκλοφορία.
Αλλα σύγχρονα λαϊκά βιβλία είναι, π.χ., οι διάφοροι Ονειροκρίτες (π.χ. «Ο καλύτερος Ονειροκρίτης Αρτεμιδώρου – Απολλοδώρου – Ζαρ Αγκ Γκανίντ» των εκδόσεων Λιναρδάτου, «Προφητικός Ονειροκρίτης» του Τάγρα Μαγιάχμα των εκδόσεων Ρουμελιώτη, οι προφητείες του Νοστράδαμου (π.χ. «Ο προφήτης Νοστράδαμος και οι προφητείες του από το 1555 έως το 3555» στις εκδόσεις Ωρόρα), τα διάφορα βιβλία (μικρού σχήματος) αστρολογίας, αριθμολογίας και ζωδιολογίας (π.χ. «Καρκίνος: Αστρολογικός οδηγός 1997 και αριθμολογία» στις εκδόσεις Χρυσή Πέννα, Ερικ Γιόχανσον, το ζώδιο «Κριός» στις εκδόσεις Αναστασιάδη ή «Το μέντιουμ και η τύχη σας: Ετήσιος οδηγός 1997»), αστυνομικά και πολιτικά θρίλερ (π.χ. Fr. Forsyth, «Η γροθιά του Θεού:
Το πιο συγκλονιστικό μυθιστόρημα με φόντο τον πόλεμο του Κόλπου»!), βιβλία ιστορικής επιστημονικής φαντασίας (π.χ. «Ιστορίες με ταξίδια στον χρόνο», Ωρόρα), γουέστερν, αστυνομικά και αισθηματικά μυθθιστορήματα, πορνογραφικά («απόκρυφα») ημερολόγια που εξάπτουν την ανθρώπινη φαντασία (ή και κάτι άλλο…), ερωτικά (σε διάφορους εκδοτικούς οίκους με κορυφαίο παράδειγμα τα γνωστά «Αρλεκιν»), τα ποικίλης μορφής (αθυρόστομα συνήθως) ανέκδοτα, καθώς επίσης και οι (ολιγοσέλιδοι) Βίοι Αγίων.
Οπως βλέπουμε υπάρχει εκδοτικός πυρετός και στον τομέα του λαϊκού βιβλίου. Να πούμε πως πρόκειται για μία ακόμη έκφραση του μεταμοντέρνου;
Ο κ. Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης είναι αναπληρωτής καθηγητής Λαογραφίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
