«Ο Φραγκούλας ήτο μεγαλοκτηματίας. Είχε παμπόλλους ελαιώνας, αμπέλια αρκετά, και χωράφια αμέτρητα. Μόνον από τον αντίσπορον των χωραφιών ημπορούσε να μην αγοράζη ψωμί δι’ όλου του έτους αυτός και η οικογένειά του. Οι δε ελαιώνες, όταν εκαρποφόρουν, έδιδον αρκετόν εισόδημα. Αλλ’ επειδή δεν ειργάζετο ποτέ μόνος του, τα έξοδα «τον έτρωγαν»! Είτα, αυξανομένης της οικογενείας, συνηυξάνοντο και αι ανάγκαι. Και όσον ηύξανον τα έξοδα τόσον τα έσοδα ηλαττούντο. Ηλθαν «δυστυχισμένες χρονιές», αφορίαι, συμφοραί, θεομηνίαι. Είτα, διά πρώτην φοράν, έλαβεν ανάγκην μικρών δανείων. Δεν εφαντάζετο ποτέ ότι μία μικρή κάμπη αρκεί διά να καταστρέψη ολόκληρον φυτείαν. Απηυθύνθη εις έναν τοκογλύφον του τόπου. […] Εως τότε δεν είχε συλλογισθή τοιαύτα πράγματα ο Φραγκούλης Φραγκούλας, ούτε τον έμελε ποτέ του περί χρημάτων. Αλλ’ επ’ εσχάτων είχε λάβει ανάγκην και δευτέρου και τρίτου δανείου, και οι δανεισταί προθύμως του έδιδαν, αλλ’ απήτουν να τους καθιστά υπέγγυα τα καλλίτερα κτήματα, εκ των οποίων έκαστον είχε κατ’ αυτόν εκτιμητήν δεκαπλασίαν αξίαν του ποσού του δανειζομένου».
Το διήγημα του Παπαδιαμάντη «Ρεμβασμός του Δεκαπενταύγουστου» (1906), από όπου το παραπάνω απόσπασμα, δεν αναλύει με όρους μικρο- ή μακρο-οικονομίας την πτώχευση του πολύπαθου ήρωά του. Ούτε άλλωστε η οικονομική καταστροφή είναι ο μόνος «καημός» του Φραγκούλα. Δεν πρέπει όμως να μας διαφύγει ότι το θέμα του χρήματος, του δανεισμού, των χρεών και της τελικής οικονομικής καταστροφής διατρέχει από άκρη σε άκρη αυτό το εξαίσιο διήγημα. Ως γνωστόν, ο θείος πεζογράφος ούτε πτυχίο οικονομολόγου είχε ούτε οικονομικός αναλυτής ήταν. Ηταν όμως βαθύτατος γνώστης της ανθρώπινης φύσης και καθώς ο ίδιος διαβιούσε σε μεγάλη πενία (τιμή και δόξα του τελικά!) ήξερε πολύ καλά τα βασικά της οικονομίας. Δεν γνωρίζω αν έχει εκπονηθεί κάποια μελέτη για τις οικονομικές απόψεις του Σκιαθίτη και των ηρώων του, πιστεύω πάντως ότι η Φραγκογιαννού δεν θα ενεργούσε έτσι όπως ενήργησε αν η οικονομική κατάσταση του οίκου της ήταν διαφορετική.
Σήμερα, εκατόν εννέα χρόνια μετά τη δημοσίευση του «Ρεμβασμού», το έθνος ως άλλος χρεοκοπημένος, κατεστραμμένος οικογενειακά και κοινωνικά και ιδεολογικά γυμνός Φραγκούλης Φραγκούλας (το όνομά του, όπως και της Φραγκογιαννούς, με οδηγεί, αθέλητα, σε οικονομικούς συνειρμούς!) πρέπει εξάπαντος να στοχαστεί (η λέξη «ρεμβασμός» ηχεί μάλλον ειρωνικά) και να εννοήσει τους λόγους για τους οποίους έχουμε όλοι περιπέσει σε αυτή την απερίγραπτη μιζέρια.
Αλλά ας μη γελιόμαστε: για να μπορέσουμε να στοχαστούμε ως άτομα και ως έθνος θα πρέπει να ξεκινήσουμε από τα πρώτα και τα βασικά. Οι εθνικές μας υποθέσεις (πρέπει να το δεχθούμε) δεν ερμηνεύονται μεταφυσικά. Η οικονομική κρίση δεν προέρχεται από την οργή του Θεού. Εξάλλου ούτε η θρησκευτική ευλάβεια και η πίστη μάς λείπουν, όπως ενδεχομένως νομίζουν κάποιοι. Οι μεγάλες, ασυγχώρητες και θανατηφόρες «αμαρτίες» μας δεν είναι θρησκευτικής φύσεως. Αλλωστε ούτε η θρησκευτική ιδεοληψία και η επίδειξη της ψαλτικής τεχνικής έσωσαν τον επιδεικτικά φερόμενο ψάλτη και εκκλησιαζόμενο συχνά Φραγκούλη. Οι μεγάλες «αμαρτίες» μας είναι, όπως δηλώνει η παμπάλαια λέξη, λογικές. Λογικής τάξεως. Οφείλονται στην απώλεια λόγου και στοχασμού. Τα παραστρατήματά μας είναι πολιτικής, οικονομικής, κοινωνικής υφής. Η παιδεία μας, η πολιτική μας κουλτούρα, τα οικονομικά μας συμφέροντα, η έλλειψη κοινωνικής αλληλλεγγύης μπορούν να ερμηνευθούν μόνο ως συμπτώματα μιας χρόνιας, θλιβερής, άρρωστης Παιδείας. Τόσο μίζερης, τόσο στενόκαρδης και στενόμυαλης Παιδείας όσο και οι κατά καιρούς αυτοπροβαλλόμενοι στενόμυαλοι και ανόητοι υπουργοί Παιδείας και Πολιτισμού.
Οφείλονται η προσωπική δυστυχία και η οικονομική καταστροφή του ρεμβάζοντος Φραγκούλα σε έλλειψη Παιδείας, σε ενέργειες άφρονων πολιτικών, σε καμώματα πολιτικάντικα και κουλτουριάρηδες υπουργούς Οικονομικών; Οχι! Τέτοιου είδους «αναλύσεις» δεν ταιριάζουν στον έλλογο, σεμνό και σοφό Παπαδιαμάντη. Ας μην αποπειραθούν κάποιοι «αναλυτές» να δώσουν τέτοιου είδους ερμηνείες. Ο Παπαδιαμάντης εκθέτει στον «Ρεμβασμό» του απλά, καθαρά και γοητευτικά, όπως άλλωστε κάνει σε όλο το έργο του, το πεπρωμένο ενός ανθρώπου που άφησε να παρασυρθεί από τα αισθήματά του χωρίς να αντιδράσει υπέρ του οίκου του. Ταυτόχρονα όμως το διήγημα δείχνει (για όσους διαβάζουν πίσω από τις γραμμές) και το πεπρωμένο ενός λαού που δεν στάθηκε αρκετά λογικός και που άφησε να κυβερνηθεί από την τύχη και την αμέλεια. Ο Παπαδιαμάντης, λοιπόν, δεν δίνει λύσεις. Δεν δασκαλεύει. Δεν συμβουλεύει. Αλλά όσοι μελετήσουν τον «Ρεμβασμό του Δεκαπενταύγουστου» θα εννοήσουν πολύ περισσότερα για τη σημερινή κατάπτωση του εσαεί μοιρολατρικά ρεμβάζοντος έθνους από όσο του λένε καθημερινά οι ανόητες και βαρετές αναλύσεις των «σοφών».
Ο κ. Γιώργης Γιατρομανωλάκης είναι καθηγητής Κλασικής Φιλολογίας και συγγραφέας.
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
