Πρώτη Δημοκρατία στη μουσουλμανική Ανατολή

Στις 28 Μαΐου ο λαός του Αζερμπαϊτζάν γιορτάζει την εθνική του εορτή –την Ημέρα της Δημοκρατίας που προκηρύχθηκε στις 28 Μαΐου 1918 και υπήρχε ως τις 28 Απριλίου 1920.

Οπως επισημαίνει ο κορυφαίος εξερευνητής της ιστορίας της ΛΔΑ, ο καθηγητής του Πανεπιστημίου της Μασαχουσέτης (Amhert, ΗΠΑ) Audrey Altstadt, «στις αρχές του 20ού αιώνα στο Αζερμπαϊτζάν εμφανίστηκε μια πραγματική Δημοκρατία, υπήρξε Κοινοβούλιο, λειτουργούσαν διάφορα πολιτικά κόμματα, στο Σύνταγμα, το οποίο ήταν στο στάδιο προετοιμασίας, κατοχυρώθηκε το δικαίωμα ψήφου των γυναικών. Στις σελίδες του ελεύθερου Τύπου διεξάγονταν συνεχείς συζητήσεις για διάφορα θέματα. Με λίγα λόγια, από όλες τις απόψεις στο Αζερμπαϊτζάν υπήρχε ένα δημοκρατικό σύστημα». Αποκαλώντας τη ΛΔΑ «το λουλούδι που άνθισε σε μια αιματηρή εποχή» ο Altstadt τονίζει ότι από μόνο του το γεγονός της δημιουργίας ενός τέτοιου δημοκρατικού κράτους μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν απροσδόκητο.

Με την εκτίμηση αυτή συμφωνεί και άλλος αμερικανός επιστήμονας, ο καθηγητής του Πανεπιστημίου του Πρίνστον Michael Reynolds: «Ξεφορτώνοντας την κληρονομιά του αυταρχισμού, σε συνθήκες γενικού πολέμου και κατάρρευσης αυτοκρατοριών, οι ηγέτες του Αζερμπαϊτζάν σχημάτισαν μια φιλελεύθερη δημοκρατική κυβέρνηση, ενώ οι γείτονές τους στα δυτικά, βόρεια, ανατολικά και νότια σχημάτισαν βαθιά ριζωμένα εθνικιστικά, στρατιωτικά και ολοκληρωτικά σοσιαλιστικά καθεστώτα».

Ως αποτέλεσμα, το Αζερμπαϊτζάν αποτέλεσε όχι μόνο την πρώτη Κοινοβουλευτική Δημοκρατία στη μουσουλμανική Ανατολή, αλλά και την πρώτη μουσουλμανική χώρα που έδωσε στις γυναίκες ίσα με τους άνδρες δικαιώματα ψήφου, ενώ η σύνθεση του πρώτου Κοινοβουλίου της ΛΔΑ, που ξεκίνησε να λειτουργεί στις 7 Δεκεμβρίου 1918, επίσης αντανακλούσε την πολιτική ανεκτικότητα των ηγετών του κράτους. Είχε 11 παρατάξεις που εκπροσωπούσαν σχεδόν όλα τα κόμματα που λειτουργούσαν στο Αζερμπαϊτζάν, όσο και την παράταξη των εθνικών μειονοτήτων (όπου εκπροσωπήθηκαν τα μέλη της εβραϊκής, της γερμανικής, της γεωργιανής, της πολωνικής και της ουκρανικής κοινότητας).

Σε αντίθεση με τις περιόδους πριν και μετά την ανεξαρτησία, στη ΛΔΑ υπήρξε πλήρης ελευθερία Τύπου –εκδίδονταν περίπου 100 εφημερίδες και περιοδικά από διάφορα κόμματα και εθνικές μειονότητες στη δική τους γλώσσα. Στον τομέα της εκπαίδευσης καθιερώθηκε η καθολική δωρεάν παιδεία, την 1η Σεπτεμβρίου 1919 άνοιξε το πρώτο Εθνικό Πανεπιστήμιο, περίπου 100 φοιτητές από το Αζερμπαϊτζάν στάλθηκαν να σπουδάσουν στα καλύτερα πανεπιστήμια της Ευρώπης.

Δεν είναι τυχαίο λοιπόν ότι οι εκπρόσωποι των μεγάλων δυνάμεων χαρακτήριζαν άκρως θετικά την Πρώτη Δημοκρατία. Τον Οκτώβριο του 1919 ο ύπατος αρμοστής της Βρετανίας στην περιοχή, Oliver Wardrop, στην επιστολή του προς το Λονδίνο έγραψε για την κυβέρνηση της ΛΔΑ: «…τα πάνε καλά με τη δουλειά τους. Οπως όλοι οι αξιοπρεπείς άνθρωποι, θέλουν να πάρουν τη θέση τους σε έναν καινούργιο κόσμο που χτίζεται». Τον Σεπτέμβριο του 1919 ο βρετανός στρατιωτικός δημοσιογράφος Scotland Liddell έγραψε ότι «το κράτος του Αζερμπαϊτζάν αποτελεί σήμερα παράδειγμα για όλους τους άλλους λαούς της Υπερκαυκασίας».

Τον Ιανουάριο του 1920 οι Συμμαχικές Δυνάμεις (Βρετανία, Γαλλία, Ιταλία και Ιαπωνία) αναγνώρισαν την Πρώτη Δημοκρατία de facto. Κατά την περίοδο Ιανουαρίου-Φεβρουαρίου στο Μπακού άνοιξαν προξενικές αποστολές των κορυφαίων χωρών του κόσμου, υπογράφηκαν οι πρώτες εμπορικές συμβάσεις με τις ΗΠΑ, το Ηνωμένο Βασίλειο και την Ιταλία και άρχισαν να αναπτύσσονται ενεργά οι πολιτικές σχέσεις της ΛΔΑ με τις γειτονικές χώρες.

Ωστόσο η ύπαρξη του ανεξάρτητου Αζερμπαϊτζάν ήταν αντίθετη προς τα γεωπολιτικά συμφέροντα της Σοβιετικής Ρωσίας. Η Μόσχα δεν μπορούσε να δεχτεί την ανεξαρτησία της Πρώτης Δημοκρατίας, η οποία είχε πετρέλαιο και κατελάμβανε θέση-«κλειδί» σε μια γεωπολιτικά σημαντική περιοχή στα σύνορα με την Περσία, την Τουρκία και την Κεντρική Ασία. Ως αποτέλεσμα, στις 28 Απριλίου ο Κόκκινος Στρατός της Σοβιετικής Ρωσίας κατέλαβε το Αζερμπαϊτζάν και έβαλε τέλος στην ανεξάρτητη ανάπτυξή του.

Τεράστιο ρόλο στην κατοχή της Πρώτης Δημοκρατίας έπαιξε η θέση της κεμαλικής Τουρκίας, που ενδιαφέρονταν περισσότερο για τη συμμαχία και τη στήριξη της κομμουνιστικής Ρωσίας παρά για την υποστήριξη του ανεξάρτητου Αζερμπαϊτζάν.

Ενας άλλος βασικός λόγος της πτώσης της ΛΔΑ ήταν η έλλειψη της στρατιωτικής και πολιτικής στήριξης από τις Συμμαχικές Δυνάμεις (Βρετανία, Γαλλία, Ιταλία και ΗΠΑ). Παρά το γεγονός ότι έβλεπαν τον μπολσεβικισμό ως απειλή για τα συμφέροντά τους στη Μέση Ανατολή, την άνοιξη του 1920 οι χώρες αυτές δεν είχαν ούτε την οικονομική δυνατότητα ούτε την πολιτική βούληση να στηρίξουν το ανεξάρτητο Αζερμπαϊτζάν στην απόκρουση επίθεσης της κομμουνιστικής Ρωσίας.

Παρά το σύντομο χρονικό διάστημα της ύπαρξής της –μόλις 23 μήνες –η Πρώτη Δημοκρατία άφησε ζωηρά ίχνη στις σελίδες της ιστορίας του Αζερμπαϊτζάν, δημιουργώντας μια γερή βάση για την ανεξάρτητη ανάπτυξή της στο παρόν στάδιο.

Ο κ. Rahman Mustafayev είναι πρεσβευτής του Αζερμπαϊτζάν στην Ελλάδα.