Στα τέλη του 19ου αιώνα ο Εμίλ Ντιρκέμ επέλεξε έναν ελληνικό όρο για να περιγράψει μία νέα κοινωνική κατάσταση στη δυτική Ευρώπη, αυτόν της ανομίας (anomie). Σύμφωνα με το Γάλλο κοινωνιολόγο, σε καταστάσεις ανομίας εκλείπουν οι σαφείς ρυθμίσεις, οι κανόνες και τα πρότυπα που καθορίζουν τον τρόπο λειτουργίας της κοινωνίας. Οι πολίτες δυσκολεύονται να συμμορφωθούν με κανόνες τους οποίους κρίνουν ανίσχυρους και ως συνέπεια αυτού αισθάνονται αποπροσανατολισμένοι και διακατέχονται από άγχος.
Το φαινόμενο της ανομίας -δηλαδή της μη εφαρμογής των νόμων- αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα ενός λαού, εφόσον πιθανόν είναι να επιφέρει τον κοινωνικό κατακερματισμό και τη διάσπαση της συλλογικής συνείδησης. Καταστάσεις ανομίας βιώνει η ανθρωπότητα σε περιόδους οικονομικής κρίσης, διαπίστωσε ο Ντιρκέμ, όπως και σε περιόδους ακμής.
Ανομικές καταστάσεις ευνοούνται σε περιόδους μετάβασης από μια μορφή κοινωνίας σε μια άλλη. Η ανομία προάγει βία. Η βία είναι η αντίδραση του ατόμου στη σύγχυση που βιώνει. Στη μεγάλη απόκλιση των στόχων και των μέσων. Ο καταιγισμός, βομβαρδισμός από τουρκικά σήριαλ δεν είναι ικανός να κατευνάσει τα πνεύματα… αποτελεί μόνο μια ανάπαυλα στη μιζέρια της κρίσης. Παγώνει την κριτική σκέψη του ατόμου περιστασιακά. Το άτομο για κάποιες ώρες της ημέρας ξεχνάει την οικονομική του μιζέρια. Αλλά μετά; τι γίνεται μετά; Όταν το άτομο έρχεται αντιμέτωπο με καθημερινά προβλήματα που επιζητούν λύσεις, χωρίς ο να διευκρινίζεται τρόπος επίλυσης τους;
Η ανομία συνεπώς, αναφέρεται σε αποδόμηση των κοινωνικών κανόνων και σε μια κατάσταση όπου οι δραστηριότητες των μελών της κοινωνίας δεν ελέγχονται από τα αξιολογικά πρότυπα. Τα άτομα δεν μπορούν να βρουν τη θέση τους στην κοινωνία, γιατί εκλείπουν οι σαφείς κανόνες. Απότομα μεταβαλλόμενες συνθήκες και η προσπάθεια προσαρμογής σε ένα ασαφές περιβάλλον, οδηγούν σε δυσαρέσκεια, συγκρούσεις, και άνομη συμπεριφορά. Ο Ντιρκέμ παρατήρησε ότι περίοδοι ύφεσης (για παράδειγμα οικονομικής) συνοδεύονται από παραβατικές συμπεριφορές. Επίσης σύμφωνα με τον Αμερικανό κοινωνιολόγο Robert Merton υπάρχει μια δομική ανομία που την εξηγεί ότι οφείλεται στην ένταση που δημιουργούν τα άτομα προκειμένου να πετύχουν τους στόχους. Αυτή η ένταση δύναται να καταλήξει σε παραβατική συμπεριφορά , είναι μόνιμη και αναφέρεται στην διαφορά μεταξύ του ιδεολογικά αναμενόμενου και του ρεαλιστικά εφικτού.
Οι στόχοι είναι σαφείς, οφείλει ο Έλληνας να ανταπεξέλθει στις οικονομικές του υποχρεώσεις. Πώς όμως; Με τι μέσα θα επιτευχθεί ο στόχος; Αυτό δεν ξεκαθαρίζεται. Παραμένει όχι μόνο ασαφές αλλά και ανέφικτο από τη στιγμή που το νοικοκυριό δεν έχει έσοδα παρά μόνο έξοδα. Ουκ λάβεις από του μη έχοντος δεν λαμβάνεται υπόψη. Οι απαιτήσεις είναι σαφείς παρότι ανέφικτες! Η βία αναφέρεται στις πράξεις της επιθετικότητας και της κατάχρησης που προκαλεί ή σκοπεύει να προκαλέσει τον εγκληματικό τραυματισμό ή τη ζημιά στα πρόσωπα, και (σε μια μικρότερη έκταση) τα ζώα και την περιουσία. Όσο μεγαλώνει το χάσμα στόχων και μέσων, όσο τα όρια τους είναι ρευστά και δυσδιάκριτα τόσο θα πληθαίνουν τα φαινόμενα βίας κατά τρίτων ή κατά περιουσίας, όπως και τα φαινόμενα αυτοκτονίας.
Είναι γνωστό και κοινωνικά παραδεκτό ότι η βία παράγει βία. Ζώντας λοιπόν σε μια κοινωνία που καταπίνει καθημερινά φαινόμενα βίας, που ίσως δε τα δίνει την αρμόζουσα προσοχή, τα απαξιώνει, δεν τα θεωρεί επικίνδυνα, αλλά απλά απομονωμένα γεγονότα και τα αποσιωπά κρύβοντας τα στους κόλπους της. Αυτού του τύπου η κοινωνία ευθύνεται ότι εκκολάπτει παθογόνα εγκληματολογικά στοιχεία ικανά να διαταράξουν ακόμα και να προκαλέσουν μελλοντική ρήξη του κοινωνικού ιστού.
Εξάλλου το άτομο καθημερινά δέχεται ψυχολογική βία εφόσον πιέζεται να ανταπεξέλθει στις απαιτήσεις της κοινωνίας και ιδιαίτερα στις οικονομικές απαιτήσεις της, αλλά στην ουσία αδυνατεί εφόσον δεν του παρέχονται τα μέσα. Μπλεγμένο λοιπόν το άτομο σε ιστό αράχνης αδυνατεί να ξεφύγει από τα κοινωνικά γρανάζια που απαιτούν πληρωμές φόρων, πληρωμές χαρατσιών. Τι πρέπει να κάνει λοιπόν το άτομο; Υπομένει, ανέχεται ίσως κάποιοι και να ελπίζουν, γιατί ως τη γνωστή ρήση η ελπίδα πεθαίνει τελευταία και ότι όλα θα αλλάξουν κάποια στιγμή. Όμως η επιθετικότητα είναι συνυφασμένη με τη φύση του ατόμου. Η βία κάποιες φορές λοιπόν έρχεται ως μια μορφή φυσικής άμυνας στον εαυτό του . Άμυνα στο Εγώ του που οφείλει να υπερασπίσει!
Μη σκεφτεί κανείς ότι επικροτώ τη βία. Η βία είναι καταδικαστέα από μόνη της, εξ ορισμού. Καταδικαστέα όμως είναι και όλα εκείνα που οδηγούν με μαθηματική ακρίβεια το άτομο σε βίαιες, εγκληματικές συμπεριφορές. Οι κουκουλοφόροι είναι τα νόθα παιδιά της κουκουλωμένης για χρόνια κοινωνίας που ζούμε! Όταν σκεπάζουμε καταστάσεις, όταν τις απαξιώνουμε, αυτές γεννάνε και άλλες. Δημιουργούνται καταστάσεις ανομίας οι οποίες κρούουν τον κώδων του κινδύνου. Όταν δεν τον ακούμε ή δεν δίνουμε σημασία τότε αυτή η ανομία γίνεται προθάλαμος της βίας.
Ο Ευριπίδης στο έργο «Ίων» αναρωτιέται μέσω του ήρωα «πώς είναι δίκαιο, εσείς [οι θεοί] που βάλατε τους νόμους στους θνητούς, οι ίδιοι εσείς να κάνετε ανομίες; Και εγώ αναρωτιέμαι πώς να ξεφύγει από την ανομία ο θνητός όταν εκείνος που επιβάλλει κανόνες είναι ο πρώτος άνομος; Και ο νομοθέτης Σόλων όταν κάποτε είχε ερωτηθεί τι είναι ο νόμος, τον είχε παρομοιάσει με τον ιστό της αράχνης, όπου τα μικρά και αδύναμα έντομα μπερδεύονται και πιάνονται από αυτόν. Τα μεγαλύτερα σε αντίθεση όχι μόνο δεν πιάνονται αλλά πολλές φορές τον καταστρέφουν κιόλας και φεύγουν ελεύθερα!
Κάθε κοινωνία αποτελεί ένα μωσαϊκό ατόμων, ετερόκλητα στοιχεία που συνιστούν την ποιοτική της ομοιογένεια. Για να υπάρξει όμως ως κοινωνία ατόμων απαιτείται η τήρηση ορισμένων κανόνων. Όταν οι κανόνες δεν τηρούνται επέρχεται η ανομία, μια κατάσταση ρευστότητας αξιών και όπου ευνοούνται επιθετικές συμπεριφορές και καταστάσεις βίας. Τα όρια για το πέρασμα από την ανομία σε μορφές βίας είναι πολύ λεπτά, μια λεπτή κλωστή χωρίζει την ανομία από τη βία η οποία αν κοπεί η κοινωνία μας δε θα διαφέρει από αυτή των θηρίων.
Η ανομία δε φοράει μόνο κουκούλες, φοράει και μάσκες! Άλλες φορές μάλιστα είναι ντυμένη ευπρεπώς και προσεγμένα που δεν της δίνουμε σημασία, δεν την αναγνωρίζουμε… την ξεπερνάμε, γιατί τη θεωρούμε υπεράνω κάθε υποψίας για την επιθετικότητα και τις εγκληματικές εκτροπές που λαμβάνουν χώρα. Και όμως αυτή η μορφή ανομίας οδηγεί στη χειρότερη μορφή βίας , γιατί δεν αποτελεί μόνο τον προθάλαμο αλλά και τον συντηρητή της βίας! Βλέπετε ο ιστός της αράχνης είναι πολύ λεπτός για να κρατήσει τις μεγάλες αδικίες!
* Η κυρία Ιωάννα Χαρμπέα είναι κοινωνιολόγος/ εγκληματολόγος
