Οι άνεμοι της αλλαγής

Θέλετε πραγματικές ενδείξεις για το μέλλον; Ρίξτε μια ματιά στα «στάσιμα κράτη». Τουλάχιστον ένα, οι ΗΠΑ, μπορεί να ανέλθει και πάλι. Λαχταράμε για σημεία καμπής. Μας αρέσει να σκεφτόμαστε ότι με κάθε εκλογική αναμέτρηση αλλάζει μια εποχή.

Περιμένουμε από κάθε ηγέτη ένα «δόγμα» εξωτερικής πολιτικής. Κάθε μικρή παραλλαγή στον σχεδιασμό ενός κινητού τηλεφώνου χαιρετίζεται από τους λάτρεις της Apple ως μια «αλλαγή παραδείγματος».

Αλλά τέτοιες αλλαγές δεν συμβαίνουν κάθε χρόνο. Είναι αργές, επειδή κατεστημένα συμφέροντα και άλλες μορφές αδράνειας τους αντιστέκονται. Το ίδιο συμβαίνει με τις μεγάλες πολιτικές ασυνέχειες. Απλώς δεν συμβαίνουν και τόσο συχνά.

Το 2012 έγιναν πάνω από 20 εκλογές ή αλλαγές ηγεσίας σε όλον τον κόσμο και στην Κίνα διορίστηκε νέα Μόνιμη Επιτροπή στο Πολίτμπιρο. Σε χώρες όπως η Αίγυπτος, η Λιβύη και η Υεμένη αναμφίβολα ο επαναστατικός χαρακτήρας της αλλαγής –που κακώς ονομάστηκε Αραβική Ανοιξη –εξελίχθηκε σε Ισλαμικό Χειμώνα. Αλλά στις ΗΠΑ, στη Γαλλία, στο Μεξικό, στην Ολλανδία, στη Ρωσία, στη Νότια Κορέα, στη Βενεζουέλα; Εκλογές-σημεία καμπής; Γυρίστε πλευρό και ξανακοιμηθείτε. Η Ιστορία είναι σαν δεξαμενόπλοιο. Δεν στρίβει γρήγορα ούτε εύκολα. Με άλλα λόγια, μην περιμένετε ένα 1989 κάθε χρόνο.

Ενας ελκυστικά απλοϊκός τρόπος για να σκεφθούμε τον κόσμο είναι να θεωρήσουμε ότι ο πλούτος και μαζί του η ισχύς μετακινούνται από τη Δύση στον υπόλοιπο κόσμο. Υπό αυτή την έννοια, το πραγματικό σημείο καμπής δεν ήταν το 1989 αλλά το 1979, όταν ο Ντενγκ Χσιάο Πινγκ επισκέφθηκε τις ΗΠΑ και άρχισαν πραγματικά οι οικονομικές μεταρρυθμίσεις στην Κίνα. Από εκείνη τη στιγμή η «μεγάλη απόκλιση» της Δύσης από τον υπόλοιπο κόσμο τελείωσε και ο κόσμος άρχισε να κινείται προς την κατεύθυνση μιας «μεγάλης επανασύγκλισης».

Αλλά η πραγματικότητα είναι πιο περίπλοκη από όσο δείχνουν φράσεις όπως ο «μετα-αμερικανικός κόσμος».

Υπάρχουν έξι κινητήριες δυνάμεις βραδείας δράσεως της ιστορικής αλλαγής στην εποχή μας, όπως στο μεγαλύτερο μέρος της καταγεγραμμένης ιστορίας. Ενα σύνηθες λάθος είναι να επικεντρωνόμαστε μόνο σε μία. Είναι:

1. Η τεχνολογική καινοτομία.

2. Η εξάπλωση ιδεών και θεσμών.

3. Η τάση να εκφυλίζονται ακόμη και καλά πολιτικά συστήματα.

4. Η δημογραφία.

5. Η προσφορά βασικών εμπορευμάτων.

6. Η κλιματική αλλαγή.

Οι πρώτες τρεις εξηγούν ουσιαστικά γιατί η Δύση έχει χάσει μέρος της υπεροχής της. Αλλά τα άλλα μας υπενθυμίζουν ότι, όπως λέει αυτή η υπέροχη φράση που αποδίδεται συχνά στον Μπίσμαρκ, «μια ειδική πρόνοια προστατεύει τα παιδιά, τους μεθύστακες και τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής».

Η κινητήρια δύναμη αλλαγής, που σχεδόν πάντα παραβλέπεται από τους πολιτικούς επιστήμονες, είναι η τάση ακόμη και των καλύτερων συστημάτων να εκφυλίζονται. Κάθε συγκριτική μελέτη για την ποιότητα των θεσμών λέει την ίδια θλιβερή ιστορία. Σε πολλές δυτικές χώρες έχει υπάρξει μια αισθητή παρακμή του κράτους δικαίου.

Ανάμεσα στις χειρότερες περιπτώσεις είναι τα «λίκνα της δημοκρατίας» της Νότιας Ευρώπης, η Ελλάδα και η Ιταλία, που έχουν συγκλονιστικά κακές επιδόσεις σύμφωνα με το Παγκόσμιο Οιικονομικό Φόρουμ του Νταβός. Αυτός ο «μεγάλος εκφυλισμός» μας βοηθάει να εξηγήσουμε την επιβράδυνση στην ανάπτυξη και στην παραγωγικότητα που έχουμε δει στη Δύση την τελευταία δεκαετία.

Δεν μπορούμε να ρίξουμε το φταίξιμο αποκλειστικά στην παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση. Ο κόσμος αλλάζει όχι μόνο επειδή ο υπόλοιπος κόσμος τα έχει πάει καλύτερα αλλά επίσης επειδή –για τελείως διαφορετικούς λόγους –η Δύση τα πήγε χειρότερα. Το μεγαλύτερο μέρος του ανεπτυγμένου κόσμου σήμερα μου θυμίζει αυτό που είπε ο Ανταμ Σμιθ για την Κίνα στον «Πλούτο των εθνών»: Εγινε ένα «στάσιμο» κράτος, στο οποίο η ανάπτυξη είναι κοντά στο μηδέν και την ευημερία την απολαμβάνει μόνο μια διεφθαρμένη ελίτ γραφειοκρατών.

Παρά ταύτα, υπάρχουν τρεις σημαντικοί λόγοι για τους οποίους οι ΗΠΑ έχουν περισσότερες πιθανότητες να γλιτώσουν από αυτή την κατάσταση της στασιμότητας από ό,τι οι χώρες της Νότιας Ευρώπης ή η Ιαπωνία. Εν μέρει λόγω της μετανάστευσης, εν μέρει λόγω της γονιμότητας και εν μέρει λόγω του ανεπαρκούς συστήματος Υγείας, οι ΗΠΑ γερνάνε πολύ πιο αργά από χώρες όπως η Ιαπωνία και η Γερμανία. Το 2050, σύμφωνα με τον ΟΗΕ, ένας στους τρεις Ιάπωνες θα είναι άνω των 65 ετών. Για τη Γερμανία το ποσοστό θα είναι 31%. Ακόμη και στην Κίνα ένας στους τέσσερις θα είναι άνω των 64. Αλλά για τις ΗΠΑ το ποσοστό θα είναι μόλις 21%. Η εργατική δύναμη της Κίνας θα αρχίσει να συρρικνώνεται μετά το 2020. Αυτό δεν θα συμβεί στις ΗΠΑ.

Δεύτερον, αντίθετα από την Ευρώπη και την Ιαπωνία, οι ΗΠΑ είναι μία από τους Πέντε Μεγάλους παγκοσμίως με όρους ορυκτών καυσίμων και μεταλλευμάτων, αξίας τουλάχιστον 30 τρισ. δολαρίων. Εχει περισσότερα από την Αυστραλία, τη Σαουδική Αραβία και την Κίνα, αν και λιγότερα από τη Ρωσία. Ο συνδυασμός μιας όλο και πιο ανταγωνιστικής εργατικής δύναμης και της φθηνής ενέργειας πρόκειται να πυροδοτήσει σημαντική ανάκαμψη στην αμερικανική βιομηχανία στο εγγύς μέλλον.

Τέλος, καθώς ο κόσμος θερμαίνεται και το κλίμα γίνεται όλο και πιο ασταθές, η Βόρεια Αμερική θα τα πάει καλύτερα από την Ανατολική Ασία. Φυσικές καταστροφές θα συμβαίνουν, φυσικά, όπως μας θύμισε ο τυφώνας Σάντι. Αλλά θα γίνονται περισσότερες στην άλλη πλευρά του Ειρηνικού. Καλή τύχη στις παραθαλάσσιες μεγαλουπόλεις της Ασίας. Θα τη χρειαστούν.

Ηδη τα πράγματα μοιάζουν καλύτερα για τις ΗΠΑ απ’ ό,τι για την υπόλοιπη Δύση. Το ΔΝΤ προβλέπει ανάπτυξη 2,3% για του χρόνου έναντι 1,2% για την Ιαπωνία και 0,7% για την ευρωζώνη. Αυτή η απόκλιση θα διαρκέσει. Ενας τρόπος για να κατανοήσουμε αυτό το σημείο καμπής είναι σαν το τέλος της «Τριμερούς Εποχής», όταν οι ΗΠΑ, η Ευρώπη και η Ιαπωνία κυριαρχούσαν στον μη κομμουνιστικό κόσμο.

Αντιθέτως, η Ευρώπη και η Ιαπωνία θα συνεχίσουν να εξασθενούν, καθώς θα αρνούνται να δεχθούν μεγαλύτερο αριθμό μεταναστών ή την επέκταση της χρήσης της πυρηνικής ενέργειας, και θα συνθλίβονται κάτω από «βουνά» χρέους που θα γίνεται ολοένα και δυσκολότερο να εξυπηρετήσουν. Σε αυτά τα στάσιμα κράτη ο λαϊκισμός θα παίρνει πιο άσχημες μορφές. Επειτα από μισό αιώνα η ευρωπαϊκή ενοποίηση μπορεί να μετεξελιχθεί σε αποσύνθεση.

Εν τω μεταξύ στα ευκίνητα κράτη του συνεχώς αναπτυσσόμενου κόσμου θα σημειωθούν περισσότερες αστικές επαναστάσεις, με την κλασική έννοια των επαναστάσεων κατά του αυταρχισμού με την υποκίνηση των φιλόδοξων μεσαίων τάξεων.

Το πιο δύσκολο ερώτημα στο οποίο πρέπει να απαντήσουμε, καθώς το δεξαμενόπλοιο της Ιστορίας στρέφεται αργά, είναι αν οι δύο κυρίαρχες δυνάμεις της εποχής, η Αμερική και η Κίνα, θα μπορέσουν να διατηρήσουν αυτό που ο Χένρι Κίσινγκερ ονόμασε «συν-εξέλιξη» ή αν είναι καταδικασμένες να επαναλάβουν το παιχνίδι του αγγλο-γερμανικού ανταγωνισμού που κορυφώθηκε σε παγκόσμιο πόλεμο πριν από έναν αιώνα.

Θα υπάρξει η «Κιναμερική» ή θα ξεσπάσει ένας νέος Ψυχρός Πόλεμος; Η επέτειος των 100 ετών από το 1914 μας θυμίζει απογοητευτικά ότι, ενώ εκλογές έρχονται και παρέρχονται, είναι οι πόλεμοι αυτοί που αλλάζουν, πιο αποφασιστικά, τον ρου της Ιστορίας.

Ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος δεν βούλιαξε το καράβι της ανθρωπότητας, αλλά βύθισε την πρώτη εποχή της παγκοσμιοποίησης. Αν συμβεί μια παρόμοια σύγκρουση στην εποχή μας, θα ξέρουμε ότι η παγκόσμια ιστορία έχει φτάσει σε ένα σημείο καμπής. Πρέπει να ελπίζουμε ότι το καράβι μας θα κάνει μια στροφή –και δεν θα βυθιστεί αύτανδρο.