Το εκλογικό σώμα οφείλει να ρίξει ένα κριτικό βλέμμα σε όσα εξαγγέλλονται για το κοινωνικό κράτος. Πόσο προστατευτικές είναι οι ομπρέλες που προτείνονται; Ποιες είναι οι κοινωνικές προτεραιότητες και ποιες οι αποσιωπήσεις (ηθελημένες και μη). Για να μην περιοριζόμαστε σ’ ένα εικονικό εκλογικό παιχνίδι, θα πρέπει να επιζητούμε πάντα πίσω από τα ανέξοδα συνθήματα τη συγκεκριμένη μορφή των προτεινόμενων κοινωνικών μέτρων και τις πηγές χρηματοδότησής τους. Οταν οι υποσχέσεις διατυπώνονται με αφηρημένο και γενικό τρόπο δεν παράγουν πολιτική δέσμευση, ενώ εξασθενεί και η υποχρέωση λογοδοσίας.
Ολα τα κόμματα ξεκινούν από μια αλήθεια που είναι αδυσώπητα παρούσα. Το 30% των Ελλήνων σήμερα ζει κάτω από το όριο φτώχειας. Πρόκειται για ένα ποσοστό με έντονη προοπτική αύξησης και αδιευκρίνιστη δυναμική. Μάλιστα, η φτώχεια δεν αφορά το περιθώριο, αλλά έχει διεισδύσει στο κέντρο της κοινωνίας (εργαζόμενοι φτωχοί, νέοι, συνταξιούχοι). Το ζήτημα ωστόσο δεν είναι να αντιμετωπίσεις μόνο το πρόβλημα, αλλά πρωτίστως και να το προλάβεις. Δεν μπορεί να διαλύεις το συνταξιοδοτικό σύστημα, να υποχρηματοδοτείς το σύστημα υγείας, να καταβαραθρώνεις την πλήρη απασχόληση και τους μισθούς και να έχεις ως κύριο κοινωνικό όραμα την προστασία των ανέργων. Να εξωθείς τους εργαζομένους και τους συνταξιούχους στη φτώχεια και την ανεργία, για να προτείνεις πυροσβεστικά το ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα και την υγειονομική κάλυψη των ανέργων.
Τα επιτελεία των κομμάτων προσπαθούν απεγνωσμένα να καλύψουν τα κενά που αφήνει η κατακρήμνιση του κοινωνικού κράτους. Το κοινωνικό κράτος στην Ελλάδα δεν ήταν ποτέ έκφραση των καθολικών δικαιωμάτων του πολίτη, αλλά περισσότερο ένα άνισο πελατειακό κράτος. Αυτό όμως δεν νομιμοποιεί την εγκατάλειψή του μόνο υπέρ όσων βρίσκονται στην έσχατη ανάγκη.
Ολα σχεδόν τα κόμματα ομνύουν στο όνομα των χαμηλοσυνταξιούχων και των ανέργων. Ομως, πόσο προετοιμασμένα εμφανίζονται; Αν επιχειρούσε κανείς να συνοψίσει, με μια δόση αυθαιρεσίας, τις αντιλήψεις που κρύβονται πίσω από προγράμματα-εκθέσεις ιδεών, θα έλεγε ότι προτείνουν μια σειρά μέτρων για την προστασία των ανέργων, των αστέγων, των φτωχών, είναι αμήχανα απέναντι στη βιωσιμότητα και την επάρκεια των συντάξεων, ενώ δεν αναφέρονται στη εργατική νομοθεσία που ήδη έχει ακρωτηριαστεί. Τα κόμματα επικεντρώνονται στα ελάχιστα και ειδικότερα στην προστασία των ανέργων, των μαθητών με σοβαρά προβλήματα φτώχειας, των ΑΜΕΑ, των πολύτεκνων, των μονογονεϊκών οικογενειών.
Με διάφορες παραλλαγές προτείνεται η ύφανση ενός διχτυού προστασίας για την ανακούφιση όσων βρέθηκαν εκτός αγοράς εργασίας. Διακηρύσσεται ότι δεν πρέπει να υπάρχει κανείς Ελληνας και ιδίως κανένας άνεργος ή φτωχός πολίτης, πολίτης με χαμηλό εισόδημα που να μην έχει πρόσβαση στην υγειονομική κάλυψη. Προτείνονται προγράμματα σίτισης για τους έχοντες ανάγκη, πρόνοια για τους άστεγους σε συνεργασία με τους Δήμους.
Η κοινωνική ασφάλιση έχει πληγεί ανεπανόρθωτα. Χωρίς άμεσο σχέδιο, προχωρά με βάση τις δυνατότητες ενός χωλού κρατικού προϋπολογισμού. Οι ασφαλισμένοι έχουν χάσει την εμπιστοσύνη τους απέναντι στο σύστημα. Πλέον δεν ακρωτηριάζονται μόνο προσδοκίες, αλλά περικόπτονται οριζόντια και δικαιώματα. Και κανείς δεν γνωρίζει μέχρι ποιο σημείο θα προχωρήσει η ελεύθερη πτώση. Η σχεδόν πανικόβλητη έξοδος στη σύνταξη πολλών ασφαλισμένων, η μείωση των εσόδων λόγω ανεργίας και οικονομικής ύφεσης, το κούρεμα των αποθεματικών, οι μικροπολιτικές ρυθμίσεις δημιουργούν κενά χρηματοδότησης. Κανένα κόμμα δεν φαίνεται να ασχολείται με την επερχόμενη κρίση και δεν διακινδυνεύει απαντήσεις. Από την άλλη, γενικά συνθήματα περί προστασίας των συντάξεων και των χαμηλοσυνταξιούχων μπορούν να γίνουν δεκτά ως δήλωση καλών προθέσεων.
Το ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα είναι μια ωραία ιδέα, αλλά μπορεί επίσης να καεί ωραία. Κάποια κόμματα το έχουν κάνει σημαία τους. Πώς όμως το αντιλαμβάνονται; Είναι αλήθεια ότι υπάρχει στα περισσότερα κράτη-μέλη της Ενωσης και μόνο στην Ελλάδα δεν έχει θεσμοθετηθεί. Πρόκειται όμως για ένα μέτρο στον πληθυντικό. Με ποια μορφή προτείνεται; Και σε ποιο ύψος τοποθετείται; Στο ύψος των δυνατοτήτων του προϋπολογισμού; Στο κατώφλι της σχετικής ή της απόλυτης φτώχειας; Τα κομματικά προγράμματα περιορίζονται απλά σε παχυλούς τίτλους. Η κοινωνική προστασία είναι ένα όλο, όπου το ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα έχει τον δικό του ρόλο. Δεν μπορεί όμως να αποτελέσει τον κύριο άξονά της. Η φτώχεια αντιμετωπίζεται κυρίως με απασχόληση και κοινωνική ασφάλιση.
Η κρίση δεν σημαίνει ότι θα πρέπει να λησμονήσουμε το διακύβευμα για μια «κοινωνία ίσων». Μάλιστα, ζητούμενο είναι το αντίθετο. Οι κοινωνικές δαπάνες δεν μπορούν να ενοχοποιηθούν για το δημόσιο χρέος. Η αποδόμηση του εργατικού δικαίου δεν θα οδηγήσει σε μια μεγαλύτερη ανταγωνιστικότητα των επιχειρήσεων. Και τέλος κοινωνικό κράτος δεν είναι μόνο φτωχά επιδόματα για ανθρώπους που βρίσκονται στα πρόθυρα της εξαθλίωσης (αντίληψη προσφιλής στους νεοφιλελεύθερους). Η κρίση δεν είναι μια ευκαιρία για να ξεχάσουμε ότι το κοινωνικό κράτος απευθύνεται και στη μεσαία τάξη.
Σε περίοδο δημοσιονομικής περιδίνησης της χώρας, η κοινωνική ασφάλιση και η προστασία μιας ποιοτικής απασχόλησης οφείλουν να έλθουν στην πρώτη γραμμή του «πολέμου», εξαιτίας της σημασίας τους για τη διατήρηση ενός αξιοπρεπούς επιπέδου διαβίωσης των ατόμων. Οι συντάξεις θα πρέπει να αναλάβουν σήμερα έναν ενεργό ρόλο, διαμεσολαβώντας ως κεντρικός θεσμός κοινωνικής αλληλεγγύης ή με μακρο-οικονομικούς όρους ως «αυτόματος σταθεροποιητής της οικονομίας». Από την άλλη, όλες οι εκσυγχρονιστικές μεταρρυθμίσεις στον χώρο της υγείας και του φαρμάκου θα κριθούν εκ του αποτελέσματος. Αλλο σπατάλη κι άλλο υποβάθμιση της υγειονομικής προστασίας του πληθυσμού.
Πορευόμαστε προς τις εκλογές χωρίς αξιόπιστες κοινωνικές προτάσεις από την πλευρά των κομμάτων. «Déjà vu», θα αναφωνούσε κανείς. Προεκλογική απουσία διαλόγου για το κοινωνικό κράτος και μετεκλογικό άνοιγμα του ασφαλιστικού. Γιατί τουλάχιστον δεν υπόσχονται την αναζήτηση κοινωνικής συναίνεσης, ενός μετεκλογικού κοινωνικού συμβολαίου για την απασχόληση και τις συντάξεις; Τέλος, δεν γίνεται καμιά αναφορά στους προβληματισμούς και τις διαμάχες που αναπτύσσονται στους κόλπους της Ευρωπαϊκής Ενωσης για τα κοινωνικά δικαιώματα (Λευκή βίβλος για επαρκείς, ασφαλείς και βιώσιμες συντάξεις, 2012), λες και η υπεράσπιση του κοινωνικού κράτους είναι αποκλειστικά εθνική υπόθεση.
Ο κ. Αγγελος Στεργίου είναι καθηγητής Νομικής ΑΠΘ
