Όταν αποφάσισα να πραγματοποιήσω μεταπτυχιακές μελέτες στα οικονομικά της ανάπτυξης πριν από 11 χρόνια, ο καθηγητής μου στο πανεπιστήμιο του Μακεδονίας Ανδρέας Παπανδρέου με πληροφόρησε ότι αυτή η σταδιοδρομία δεν θα ήταν πολύ σχετική για την εξεύρεση εργασίας στην Ελλάδα.
Όμως, η φιλοδοξία μου να μάθω γιατί μερικές χώρες είναι καταδικασμένες να είναι φτωχές, ενώ άλλες ακολουθούν μια εύκολη πορεία πλούτου και οικονομικής άνθισης, ήταν τόσο ισχυρή που με ώθησε σε ένα διδακτορικό που εστιάζετε στα οικονομικά ανάπτυξης. Τώρα, συνειδητοποιώ ότι όλες αυτές οι θεωρίες είναι σχετικές με την δεινή οικονομική κατάσταση της χώρας μου.
Σήμερα η Ελλάδα βρίσκεται αντιμέτωπη με μια βαθιά οικονομική ύφεση. Αυτό που άρχισε στις ΗΠΑ ως χρηματοοικονομική κρίση το 2007 οδήγησε σε μια παγκόσμια ύφεση που απειλεί τώρα πολλές υπερχρεωμένες χώρες στην Ευρώπη, στην πρώτη γραμμή της οποίας είναι οι αποκαλούμενοι από διάφορους αρθρογράφους της Ευρώπη οι ΧΟΙΡΟΙ (Πορτογαλία, Ιρλανδία, Ελλάδα, και Ισπανία).
Η τρόικα που αποτελείται από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, τη Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα (ΕΚΤ) και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (ΔΝΤ) εφαρμόζει νεοφιλελεύθερες πολιτικές για την επίλυση προβλημάτων της Ελλάδας. Αυτή η προσέγγιση θέτει ως αίτημα ότι μια ευρεία ποικιλία μέτρων, όπως η περικοπή των δημόσιων δαπανών, η μείωση των μισθών, και η αύξηση των φόρων, θα σταθεροποιήσει μακροπρόθεσμα την οικονομία. Αυτή η λύση δεν λειτουργεί στην Ελλάδα, και το πιο σημαντικό, τα στοιχεία προτείνουν ότι δεν έχει λειτουργήσει οπουδήποτε. Προκαλεί τα αντίθετα αποτελέσματα εμβαθύνοντας την κρίση.
Κάτι πολύ παρόμοιο συνέβη κατά τη διάρκεια μεγάλου «κραχ» το 1929 στις ΗΠΑ, όταν σύμφωνα με τον John Kenneth Galbraith το ανεξέλεγκτο χρηματιστήριο – ξέρετε, οι συνήθεις ύποπτοι, Goldman Sachs, J.P.Morgan, κ.λπ. – προκάλεσε την άνθηση, κρίση και κάμψη, τις οποίες ο Joseph Schumpeter όρισε ως οικονομικοί κύκλους της κεφαλαιοκρατίας. Οι διάσημοι νεοκλασικοί οικονομολόγοι της εποχής απέτυχαν να προβλέψουν το «κραχ». Ο καθηγητής Irving Fisher από το πανεπιστήμιο του Γέιλ υποστήριζε ημέρες πριν από το «κραχ» ότι οι δείκτες των μετοχών έχουν φθάσει σε ότι μοιάζει με ένα μόνιμα υψηλό επίπεδο. Η μεγάλη ύφεση των Η.Π.Α που ακολούθησε στο «κραχ» του 1929 υπερνικήθηκε με μια επεκτατική οικονομική πολιτική, την αποκαλούμενη κεϋνσιανής προσέγγιση, η οποία αύξησε τις δημόσιες δαπάνες και τα ποσοστά απασχόλησης, και επέβαλε αυστηρούς κανονισμούς στις τράπεζες.
Δεν είναι απαραίτητο να πάει κάποιος τόσο πίσω στην ιστορία για να εντοπίσει την ανικανότητα των νεοφιλελεύθερων πολιτικών να ξεπερνούν τις οικονομικές κρίσεις. Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ’90 το ΔΝΤ και η Παγκόσμια Τράπεζα προσπάθησαν να εφαρμόσουν αυτές τις πολιτικές στον αναπτυσσόμενο κόσμο. Ένα ευρύ φάσμα των αποκαλούμενων πολιτικών φιλελευθεροποίησης και ιδιωτικοποίησης πραγματοποιήθηκε σε πολλές χώρες της Λατινικής Αμερικής, της ανατολικής Ασίας και της Αφρικής, με την ελπίδα ότι θα επετύγχαναν οικονομική ανάπτυξη.
Ποια ήταν η έκβαση; Μια βάναυση εμβάθυνση της οικονομικής ύφεσης στις λατινοαμερικάνικες χώρες και αυτές της Αφρικής, ενώ κάποια επιτυχία επιτεύχθηκε στην ανατολική Ασία. Το «Ασιατικό Θαύμα» χρησιμοποιήθηκε ως εμπειρικό στοιχείο από το ΔΝΤ και την Παγκόσμια Τράπεζα για να επιβεβαιώσει τη ραγισμένη συνταγή οικονομικής ανάπτυξής. ¨Όμως, η ασιατική κρίση που άρχισε το 1997, τους απέδειξε λανθασμένους ακόμα μια φορά. Η «Επανεξέταση του ασιατικού θαύματος» είναι μια μελέτη που δημοσιεύθηκε από την Παγκόσμια Τράπεζα, που ακόμα σήμερα κτυπά το τύμπανο του νεοφιλελευθερισμού, στην οποία οι ίδιοι οι τεχνοκράτες που εφάρμοσαν αυτές τις πολιτικές αναγκάστηκαν τελικά να επανεξετάσουν την αξιοπιστία και τη χρησιμότητα των συνταγών τους. Ο νομπελίστας οικονομολόγος Joseph E. Stiglitz είχε υποστηρίξει ότι η αντίδραση του ΔΝΤ στην ασιατική κρίση ήταν καταστρεπτική: επιδείνωσε παρά βελτίωσε την κατάσταση. Όπως στην περίπτωση της Ελλάδας σήμερα, το ΔΝΤ επέβαλε φορολογική αυστηρότητα, ένα φοβερό λάθος που καθυστέρησε την ανάκαμψη των ασιατικών οικονομιών.
Γιατί, όμως, αυτές οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές που έχουν αποτύχει ευρέως σε πολλές χώρες, πολιτικές που περιθωριοποίησαν οργανισμούς όπως το ΔΝΤ και η Παγκόσμια Τράπεζα, τώρα εφαρμόζονται στην Ελλάδα;
Η απάντηση δεν είναι απλή αλλά μπορεί να συνοψιστεί ως εξής: Στην διεθνοποιημένη οικονομία στην οποία ζούμε, η ανικανότητα της Ελλάδας να εξυπηρετήσει τους εξωτερικούς πιστωτές της μπορεί να οδηγήσει στη συντριβή του χρηματοοικονομικού συστήματος. Κάποιος βέβαια θα αναρωτηθεί πώς είναι δυνατόν μια μικρή χώρα να μπορεί να προκαλέσει τέτοια καταστροφή. Οι πιστωτές της Ελλάδας είναι οι μεγαλύτερες τράπεζες στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ. Εάν η Ελλάδα δεν μπορέσει να πληρώσει ειδικά τις ευρωπαϊκές τράπεζες που κρατούν την πλειοψηφία του ελληνικού χρέους τότε αυτές θα καταρρεύσουν. Η τρόικα που «συμβουλεύει» την Ελλάδα για το πώς θα υπερβεί την κρίση ενδιαφέρεται μόνο για την προστασία των συμφερόντων αυτών των μεγάλων τραπεζών και μετόχων τους.
Πολλοί αναρωτιούνται επίσης γιατί οι έλληνες συμμορφώνονται με αυτές τις πολιτικές. Μια πιθανή απάντηση είναι ότι οι έλληνες πολιτικοί, που λαμβάνουν μηνιαίες αποδοχές μέχρι και 8.000 ευρώ αισθάνονται μετά βίας τον νυγμό της κρίσης, και χρησιμοποιούν το φόβο και την παραπληροφόρηση για κοινωνικό έλεγχο.
Βέβαια δεν πρέπει να κατηγορήσουμε μόνο την τρόικα και τους έλληνες πολιτικούς. Τιμιότητα και ευθύνη απαιτούνται. Η Ελλάδα και οι άνθρωποί της έχουν την ευθύνη επίσης. Οι έλληνες πολίτες ψήφισαν αυτούς τους διεφθαρμένους πολιτικούς που στη συνέχεια, υποκίνησαν το οικονομικό μπουμ ενθαρρύνοντας τον ιδιωτικό και δημόσιο δανεισμό και την κερδοσκοπία.
Εντούτοις, είναι αδικαιολόγητο να χρησιμοποιηθούν οι έλληνες ως αποδιοπομπαίοι τράγοι για αυτήν την κολοσσιαία καταστροφή. Η τρόικα ισοπεδώνει τη δημοκρατία της Ελλάδας. Ένας πρωθυπουργός μαριονέτα, ο οποίος δεν ψηφίστηκε για θέση που κρατά αυτήν την περίοδο, λαμβάνει τώρα τις αποφάσεις που θα έχουν επιπτώσεις για τις μελλοντικές γενιές.
Η θέμα δεν είναι εάν χρεοκοπήσουμε, αλλά το πότε και το πώς. Η Ελλάδα θα χρεοκοπήσει αργά ή γρήγορα και το καλύτερο σχέδιο δράσης είναι να χρεοκοπήσει τώρα. Εάν η χρεοκοπία συνεχίσει να αναβάλλεται και να χειρίζεται από την Τρόικα, τότε η Ελλάδα θα χρεοκοπήσει κάποια στιγμή στο μέλλον π.χ. το 2013, όταν θα έχει καταστραφεί εντελώς η οικονομία και η κοινωνική συνοχή, και η δημόσια ιδιοκτησία πουληθεί σε ξένες πολυεθνικές. Αυτό που συμβαίνει τώρα συμβιβάζει τη ζωή όχι μόνο των παιδιών μας αλλά και αυτή των εγγονιών μας. Τα εργατικά δικαιώματα και οι δημοκρατικοί θεσμοί που κερδήθηκαν με τη θυσία των πατέρων και των παππούδων μας πωλούνται φτηνά στον τραπέζι παχιών και πλούσιων διαπραγματευτών.
Είναι αλήθεια ότι εάν η Ελλάδα επιλέξει την χρεοκοπία η κυβέρνηση δεν θα είναι σε θέση να πληρώσει τους μισθούς και τις συντάξεις για περίπου δύο μήνες λόγω προβλημάτων ρευστότητας. Όμως, σύμφωνα με τον καθηγητή Κώστα Λαπαβίτσα εάν η Ελλάδα επιλέξει την χρεοκοπία και βγει από την νομισματική ένωση, θα κατορθώσει μπει σε μια πορεία ανάκαμψης. Μία προεπιλεγόμενη χρεοκοπία διοικούμενη από την Ελλάδα θα ανακουφίσει την οικονομία με την ακύρωση ενός μεγάλου μέρους του χρέους, ενώ η υποτίμηση του νέου νομίσματος θα ωθήσει την ανταγωνιστικότητα των εξαγωγών της χώρας.
Μετά από όλα αυτά τα έτη που μελετάω τα οικονομικά έχω φτάσει στο συμπέρασμα ότι δεν υπάρχει μόνο μία λύση σε οποιοδήποτε οικονομικό πρόβλημα, όπως οι έλληνες πολιτικοί και η Τρόικα θέλει να πιστεύουμε. Το παιχνίδι τους είναι απλό: παρουσιάζουν τις νεοφιλελεύθερες πολιτικές ως τη μόνη λύση και υποστηρίζουν ότι αυτές οι οικονομικές θεωρίες που έχουν οδηγήσει τον κόσμο στη χειρότερη οικονομική κρίση έχουν την ισχύ της «φυσικής επιστήμης».
Η αλήθεια είναι ότι ο νεοφιλελευθερισμός δεν είναι ούτε η μόνη λύση ούτε είναι οικονομολόγοι αλάνθαστοι. Σύμφωνα με έναν άλλο νομπελίστα οικονομολόγο Paul Krugman, η κεϋνσιανή προσέγγιση παραμένει το καλύτερο πλαίσιο που έχουμε για να κατανοήσουμε και να ξεπεράσουμε την οικονομική ύφεση. Επίσης, τα οικονομικά κατατάσσονται στις «Κοινωνικές Επιστήμες» και συχνά πέφτουν έξω στις προβλέψεις τους. Εντούτοις, προσεκτική ανάγνωση της οικονομικής ιστορίας μπορεί να μας διδάσκει ένα βασικό οικονομικό μάθημα: οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές δημιουργούν τους κύκλους άνθησης, κρίσης και κάμψης, και δεν εξυπηρετούν ποτέ τα συμφέροντα της ευρύτερης κοινωνίας.
Η Δρ Έφη Κεσίδου είναι επίκουρος καθηγήτρια στα βιομηχανικά οικονομικά στην πανεπιστημιακή Οικονομική Σχολή του Νόττιγχαμ, πανεπιστήμιο του Νόττιγχαμ.
