Αφιερώνω αυτό το κείµενο στον Νίκο Θέµελη που το πρόβληµα της ανανέωσης του σοσιαλδηµοκρατικού οράµατος τον απασχολούσε σε όλη του την πολιτική καριέρα. Σοσιαλισµός στην πολιτική θεωρία σηµαίνει υπέρβαση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής µε µη επαναστατικά, δηµοκρατικά µέσα.
Στον σοσιαλισµό ο στόχος είναι η αλλαγή των σχέσεων παραγωγής, το πέρασµα από µια κατάσταση όπου τα µέσα παραγωγής ελέγχονται από άτοµα που επιδιώκουν τη µεγιστοποίηση του κέρδους σε µια κατάσταση όπου τα µέσα παραγωγής θα ελέγχονται, όχι από το κράτος, αλλά από τους άµεσους παραγωγούς, οργανωµένους στη βάση κυρίως συνεταιριστικών αρχών. Από αυτή την άποψη ούτε το ΠΑΣΟΚ ούτε τα άλλα ευρωπαϊκά κόµµατα που αποκαλούνται σοσιαλιστικά έχουν, τουλάχιστον µεσοπρόθεσµα, ένα σοσιαλιστικό πρόγραµµα κοινωνικής αλλαγής – αφού ο βασικός τους στόχος δεν είναι η κατάργηση αλλά ο εξανθρωπισµός του καπιταλισµού.
Αρα το σηµερινό διακύβευµα δεν είναι το µέλλον του σοσιαλισµού αλλά αυτό της σοσιαλδηµοκρατίας. Είναι δυνατή µια σοσιαλδηµοκρατική οργάνωση της κοινωνίας σήµερα;
Μιας καπιταλιστικής κοινωνίας οργανωµένης κατά τέτοιον τρόπο που να επιτυγχάνεται ο συνδυασµός υψηλής παραγωγικότητας στον οικονοµικό χώρο, κοινωνικής συνοχής/δικαιοσύνης στον κοινωνικό και ουσιαστικής δηµοκρατίας στον πολιτικό χώρο; Στη λεγόµενη «χρυσή εποχή της σοσιαλδηµοκρατίας» (1945-1975) αυτός ο τριπλός στόχος επετεύχθη σε έναν µεγάλο βαθµό.
Με τη δηµιουργία του κράτους πρόνοιας στις βορειοδυτικές ευρωπαϊκές κοινωνίες, για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας όχι µόνο πολιτικά αλλά και κοινωνικοοικονοµικά δικαιώµατα βλέπουµε να διαχέονται από την κορυφή στη βάση της κοινωνικής πυραµίδας (T. H. Marshal). Στην πρώιµη µεταπολεµική περίοδο επετεύχθη µια µοναδική ισορροπία µεταξύ κεφαλαίου και εργασίας, ισορροπία που εξαφανίστηκε στη δεκαετία του ‘70.
Πράγµατι, µε το απότοµο άνοιγµα των παγκόσµιων χρηµατοπιστωτικών αγορών η παραπάνω σχετική ισορροπία δύναµης µεταξύ των δύο βασικών κοινωνικών εταίρων αντικαταστάθηκε από µια συνεχώς εντεινόµενη ανισορροπία. Η νεοφιλελεύθερη παγκοσµιοποίηση των επόµενων δεκαετιών οδήγησε όχι στη συρρίκνωση του κράτους-έθνους αλλά στην άµβλυνση της αυτονοµίας του.
Το κράτος δεν µπορεί πια, όπως στην προηγούµενη περίοδο, να ελέγχει εντός των εθνικών συνόρων τις κινήσεις του κεφαλαίου. Οι νέες τεχνολογίες, σε συνδυασµό µε το παγκόσµιο νεοφιλελεύθερο θεσµικό πλαίσιο, έκαναν δυνατή την πρωτοφανή κινητικότητα του κεφαλαίου.
Κάθε φορά που συνδικαλιστικές οργανώσεις ή σοσιαλδηµοκρατικές κυβερνήσεις προσπαθούν να το ελέγξουν, αυτό αποδρά σε χώρες όπου η εργασία είναι φθηνή, οι συνθήκες εργασίας πρωτόγονες και η εργατική νοµοθεσία ανύπαρκτη.
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο βλέπουµε την εκτίναξη των ανισοτήτων, την ανεργία να παραµένει σε υψηλά επίπεδα ακόµη και σε περιόδους οικονοµικής ανάκαµψης, τη σταδιακή συρρίκνωση του κράτους πρόνοιας και την πιο γενική περιθωριοποίηση ενός σηµαντικού µέρους του πληθυσµού. Σε αυτό το ζοφερό σκηνικό οι σοσιαλδηµοκρατικές στρατηγικές έχουν ελάχιστες ελπίδες επιτυχίας. ∆εν είναι λοιπόν περίεργο ότι κεντροαριστερές κυβερνήσεις, είτε αυτές αποκαλούνται σοσιαλιστικές είτε σοσιαλδηµοκρατικές, αναγκάζονται να ακολουθούν νεοφιλελεύθερες πολιτικές (π.χ. οι κυβερνήσεις Μπλερ και Μπράουν στη Βρετανία). Και βέβαια αυτό ισχύει ακόµη περισσότερο για µικρές χώρες, όπως η Ελλάδα, που στη σηµερινή συγκυρία είναι αδύνατον να υλοποιήσει ένα νεο-σοσιαλδηµοκρατικό πρόγραµµα. Και αυτό όχι µόνο γιατί ο υπερδανεισµός την οδηγεί στην απόλυτη αδυναµία εξεύρεσης πόρων, αλλά και γιατί σε ένα ευρωπαϊκό πλαίσιο όπου κυριαρχεί ο νεοφιλελεύθερος φονταµενταλισµός της κυρίας Μέρκελ η σοσιαλδηµοκρατική προοπτική εξαφανίζεται. Ο Τρότσκι, στη διαµάχη που είχε µε τον Στάλιν, υποστήριζε ότι σοσιαλισµός/κοµµουνισµός σε µία µόνο χώρα είναι ουτοπία. Το ίδιο µπορεί να ισχυριστεί κανείς για τη σοσιαλδηµοκρατία σήµερα. Σοσιαλδηµοκρατία σε µία µόνο χώρα δεν είναι εφικτή όταν αυτή είναι αναγκασµένη να επιβιώσει µέσα σε ένα νεοφιλελεύθερο ευρωπαϊκό και παγκόσµιο σύστηµα.
Στη σηµερινή συγκυρία, αν οι σοσιαλδηµοκρατικές προοπτικές της χώρας µας είναι ανύπαρκτες, µπορεί κανείς να πει το ίδιο για την Ευρωπαϊκή Ενωση στο σύνολό της; Σε αυτό το επίπεδο νοµίζω ότι οι προοπτικές ενός σοσιαλδηµοκρατικού µετασχηµατισµού είναι καλύτερες. Και αυτό όχι γιατί οι κυρίαρχες ευρωπαϊκές ελίτ έχουν σοσιαλδηµοκρατικούς προσανατολισµούς, αλλά γιατί συστηµικές πιέσεις αναγκάζουν, κυρίως τη Γερµανία, να προχωρήσει σε µια λιγότερο νεοφιλελεύθερη και περισσότερο σοσιαλδηµοκρατική διακυβέρνηση της Γηραιάς Ηπείρου.
Βέβαια η θατσερικής κοπής γερµανίδα καγκελάριος θέλει πρώτα την επιβολή δηµοσιονοµικής σταθερότητας και άγριας λιτότητας στις χώρες του ευρωπαϊκού Νότου και µετά, πιθανώς, τη δηµιουργία ευρωοµολόγου. Αυτή η πολιτική όµως σηµαίνει την επιδείνωση της ύφεσης και την εντεινόµενη αδυναµία των υπερχρεωµένων χωρών να µειώσουν το χρέος τους. Είναι γι’ αυτόν κυρίως τον λόγο που οι αγορές δεν πείθονται από τα προτεινόµενα ηµίµετρα των Μέρκελ και Σαρκοζί. Αρα πολύ σύντοµα οι τελευταίοι µπορεί να αναγκαστούν να αντιµετωπίσουν το εξής δίληµµα: ευρωοµόλογο εδώ και τώρα ή διάλυση της ΟΝΕ. Νοµίζω ότι οι δύο µεγάλες δυνάµεις της ΕΕ σίγουρα δεν θέλουν την αποδόµηση του ευρωπαϊκού εγχειρήµατος. Αρα είναι πιθανό το ευρωοµόλογο να είναι προ των πυλών. Η αποδοχή του ευρωοµολόγου θα σηµάνει ένα σηµαντικό βήµα για τον, µερικό έστω, έλεγχο των αγορών, ένα βήµα προς µια Ευρώπη που δεν θα ελέγχεται, όπως σήµερα, από τον καπιταλισµό-καζίνο. Ενα βήµα δηλαδή για µια πιο σοσιαλδηµοκρατική ευρωπαϊκή διακυβέρνηση.
Συµπερασµατικά, αν η πολιτικοοικονοµική ενοποίηση της Ευρώπης προχωρήσει και πάρει σοσιαλδηµοκρατική τροπή, τότε οι πιθανότητες ενός σοσιαλδηµοκρατικού προγράµµατος σε εθνικό επίπεδο αυξάνονται. Επιπλέον, µια σοσιαλδηµοκρατικά προσανατολισµένη, πολιτικά και οικονοµικά ενωµένη ΕΕ σίγουρα θα καταστεί σοβαρός παίκτης στην παγκόσµια κοινωνικοοικονοµική αρένα. Σε αυτή την περίπτωση η Ευρώπη θα µπορούσε να δηµιουργήσει ευνοϊκές συνθήκες για την ανάπτυξη ενός παγκόσµιου καπιταλισµού µε ανθρώπινο πρόσωπο.
Ενας σοσιαλδηµοκρατικού τύπου παγκόσµιος καπιταλισµός είναι η αναγκαία, αν όχι και ικανή, προϋπόθεση για την πορεία προς τον σοσιαλισµό. Αυτό όµως είναι θέµα της longue durèe (η έννοια της µακράς διάρκειας του Braudel). ∆εν είναι κάτι που η δική µας γενιά, ούτε µάλλον αυτή των παιδιών µας πρόκειται να βιώσει.
Ο κ. Νίκος Μουζέλης είναι οµότιµος καθηγητής Κοινωνιολογίας LSE.
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
