Ο Ντοστογιέφσκι στο νησί Οτόγια

Ηταν ο Ντοστογιέφσκι που έκανε αυτό το «φρικτό εύρημα», γράφει ο Μιχαϊλόφσκι, στο διήγημά του «Το χωριό του Στιεπαντσίκοβο και οι κάτοικοί Του». Εκεί περιγράφει έναν ανθρωπάκο της επαρχίας ονόματι Φόμα Οπίσκιν – βασανιστής, στυγερός δολοφόνος, τύραννος. Κατασπαράσσοντας τα θύματά του ο Φόμα ικανοποιεί την ανάγκη του να δρα σαδιστικά, να βασανίζει, να προκαλεί πόνο. Ο Φόμα δεν είναι πρακτικός άνθρωπος – «ψάχνει πάντα αυτό που δεν είναι απαραίτητο». Προκαλώντας πόνο στον συνάνθρωπό του δεν πετυχαίνει τίποτα πρακτικό.

Παρ’όλα αυτά κανείς από αυτούς που σκέφτονται λογικά, πραγματιστικά, ωφελιμιστικά, δεν μπορεί να καταλάβει τον Φόμα Οπίσκιν. Για αυτόν το νόημα έγκειται στην ίδια την σαδιστική πράξη, στην βία για την βία, στην ηδονή της βίας. Όταν ο Φόμα «σκοτώνει χωρία καμία αιτία έναν αθώο άνθρωπο» νιώθει μεγάλη ευχαρίστηση και μια αίσθηση απόλυτης εξουσίας. «Δώστε στον Φόμα Οπίσκιν την εξουσία του Ιβάν του Τρομερού ή του Νέρωνα» γράφει ο Μιχαϊλόφσκι «και όχι μόνο θα τους ισοφαρίσει σε φρικαλεότητες αλλά θα αφήνει όλο τον κόσμο άναυδο με τα εγκλήματά του». Γιατί, όμως, αναρωτιέται, τύποι σαν τον Φόμα Οπίσκιν βρίσκουν πρόσφορο έδαφος στην Ρωσία; Ο ίδιος απαντάει: «επειδή το κύριο χαρακτηριστικό του Ρώσου, εγγεγραμμένο στον πολιτισμικό κώδικα του ρωσικού έθνους, είναι η συνεχής επιδίωξη του πόνου». Εδώ ο Μιχαϊλόφσκι αστόχησε. Ο Φόμα Οπίσκιν, σχεδόν έτσι όπως τον περιγράφει ο Ντοστογιέφσκι, έδρασε προχθές στην Νορβηγία. «Καθαρόαιμος» Νορβηγός, ονόματι Αντερς Μπέχριγκ Μπρέιβικ, νέος, ξανθός, ευπαρουσίαστος, ακροδεξιός, μισούσε θανάσιμα τους Μουσουλμάνους και οραματιζόταν Σταυροφορίες, δολοφόνησε με στυγερό τρόπο και εντελώς άσκοπα, δεκάδες Νορβηγούς νέους και εφήβους στο νησί Οτόγια…

Ο Φόμα Οπίσκιν ανήκει σε όλα τα έθνη και η Νορβηγία δεν είναι μια χώρα που έχει «εγγεγραμμένη στον πολιτισμικό της κώδικα την συνεχή επιδίωξη του πόνου». Είναι χώρα ευνομούμενη, όπου η φύση και οι άνθρωποι προσπαθούν να συνυπάρχουν σε αρμονία, μια χώρα πολυπολιτισμική που σέβεται τα ανθρώπινα και ατομικά δικαιώματα, που ευημερεί χάρη στο πετρέλαιο αλλά και χάρη στην προνοητικότητα, την πειθαρχία και την εργατικότητα των κατοίκων της, μια κοινωνία ανοιχτή όπου οι πολίτες σέβονται το κράτος και το κοινωνικό κράτος σέβεται τους πολίτες, μια χώρα όπου τα μπεστ σέλερ είναι συνήθως αστυνομικά και όπου οι αστυνομικοί κυκλοφορούν άοπλοι – από προχθές, όμως, κυκλοφορούν με αλεξίσφαιρα και όπλα στα χέρια-, μια χώρα όπου μπορείς να συναντήσεις στο μπαρ τον Πρωθυπουργό της χώρας ή τον Βασιλιά και να τα πείτε χαλαρά, μια χώρα όπου τα νεκροταφεία μοιάζουν με πολύχρωμα ανθηρά πάρκα και πάνω στις ταφόπετρες οι νεκροί «γράφουν» την φράση «Takk for alt» («Ευχαριστώ για όλα»). Ένας «μικρός παράδεισος» όπως την έχουν αποκαλέσει.

Ο Νορβηγός Φόμα Οπίσκιν, προχθές, προσπάθησε να πνίξει αυτό το «μικρό Παράδεισο» στο αίμα. Κατάφερε να τον βιάσει, να τον τσαλακώσει, με την δική του «άσκοπη στυγερότητα». Το μέχρι προχθές χαρούμενο πρόσωπο της Νορβηγίας μοιάζει σήμερα στην «Κραυγή» – τον διάσημο πίνακα του Munch, Νορβηγός και εκείνος, αιρετικός και συγκλονιστικός. Σε πολλές από τους πίνακές του, δίπλα στην ζωή, στην ομορφιά, στην ευτυχία, στη μονοτονία των ημερών, καραδοκούν η Αγωνία και ο Θάνατος…

***

Τύπους σαν τον Φόμα Οπίσκιν «ενσωμάτωσαν» με μεγάλη επιτυχία οι ολοκληρωτικές, μεσσιανικές ιδεολογίες του 20ου αιώνα: ο ναζισμός και ο σταλινισμός. Αυτά τα καθεστώτα έδωσαν στον Φόμα Οπίσκιν την εξουσία του Ιβάν του Τρομερού και του Νέρωνα, για να βασανίσουν, να καταδιώξουν, να σφάξουν τους φυλετικούς ή ταξικούς εχθρούς. Σε εκείνες τις ιδεολογίες οι Φόμα Οπίσκιν όλου του κόσμου βρήκαν το ιδανικό πεδίο δράσης τους.

Σήμερα, οι Φόμα Οπίσκιν του Παγκόσμιου και δικτυωμένου Χωριού μας, βρίσκουν το ιδανικό πεδίο δράσης τους στον εθνικισμό, στον ρατσισμό, στον θρησκευτικό φονταμενταλισμό. Αυτά τα τρία – εθνικισμός, ρατσισμός, θρησκευτικός φονταμενταλισμός – είναι οι πανούκλες του 21ου αιώνα, γράφει ο μεγάλος Πολωνός ταξιδευτής Ρίσαρντ Καπισίνσκι. Και οι τρεις αυτές «πανούκλες» – αν και οι οπαδοί τους αλληλοσκοτώνονται μεταξύ τους – μοιράζονται τα ίδια χαρακτηριστικά: την τυφλή βία και την απόλυτη ανορθολογικότητα. Όποιος αρρωσταίνει από αυτές τις «πανούκλες» σκέφτεται μόνο ένα πράγμα – τους «εχθρούς» και την εξουδετέρωσή τους. Για αυτόν ο κόσμος είναι γεμάτος από εχθρούς, φανερούς και κρυφούς, που πρέπει να εντοπίζει, να εξουδετερώσει, ώστε να προστατέψει και να καθαρίσει την δική του αυλή, την δική του φυλή, το δικό του έθνος, την δική του θρησκεία. Κάθε απόπειρα διαλόγου με έναν τέτοιο πανουκλο-χτυπημένο είναι μάταιη. Εκείνος δεν έχει ανάγκη από κουβέντες και διαλόγους. Αναγνωρίζει μόνο δηλώσεις ότι συμφωνείς μαζί του, ότι έχει δίκιο, ότι θα πάρεις το μέρος του. Αλλιώς, στα μάτια του, εσύ δεν έχεις καμία σημασία, δεν υπάρχεις, και σε τελευταία ανάλυση δεν πρέπει καν να υπάρχεις, γιατί εκείνος βρίσκεται σε πόλεμο και «όποιος δεν είναι μαζί μας είναι εναντίον μας».

Φαντάσου τι γίνεται με το μυαλό ενός ανθρώπου που κουβαλά και τις τρεις «πανούκλες» μαζί. Και καθώς σκέφτομαι ξανά τα τρομερά γεγονότα στην Νορβηγία, αναρωτιέμαι για μια στιγμή τι θα είχε ειπωθεί και συμβεί, από το Όσλο μέχρι τον Άγιο Παντελεήμονα, εάν ο Νορβηγός Φόμα Οπίσκιν είχε σπείρει τον όλεθρο όχι στο όνομα του Χριστού αλλά του Μωάμεθ;