«Κανείς δεν το προέβλεψε, όλοι όμως μπορούσαν να το εξηγήσουν εκ των υστέρων» . Ειπώθηκε για μια άλλη επανάσταση, ισχύει και γι΄ αυτήν. «Για να είμαστε ειλικρινείς, πιστεύαμε ότι δεν θα αντέχαμε για πολύ» λέει ένας από τους διοργανωτές της αρχικής διαδήλωσης στις 25 Ιανουαρίου που ξεκίνησε την επανάσταση στην Αίγυπτο. «Πιστεύαμε ότι θα μας συλλάμβαναν αμέσως». Αν το είχαν κάνει οι δυνάμεις ασφαλείας του Μουμπάρακ, αν είχαν σκοτώσει το έμβρυο στη μήτρα, ο παγκόσμιος ιστός θα ήταν σήμερα γεμάτος αναλύσεις από ειδικούς που θα εξηγούσαν «γιατί η Αίγυπτος δεν είναι Τυνησία». Αντίθετα, το Ιnternet βρίθει εξηγήσεων αυτού που κανείς δεν περίμενε. Τέτοιες είναι οι αυταπάτες του αναδρομικού ντετερμινισμού.

Πρoτού προχωρήσουμε, ας υποκλιθούμε βαθιά, πρώτον, προς εκείνους που το ξεκίνησαν όλο αυτό, με μεγάλο προσωπικό ρίσκο, χωρίς υποστήριξη από τη Δύση που δήθεν αγαπά την ελευθερία και, δεύτερον, προς την τύχη η οποία, όπως είχε παρατηρήσει ο Μακιαβέλι, ευθύνεται για τα μισά από όσα συμβαίνουν στις ανθρώπινες υποθέσεις. Καμία επανάσταση δεν προχώρησε ποτέ χωρίς θαρραλέα άτομα και καλή τύχη.

Ενα θύμα της επανάστασης αυτής, για τον θάνατο του οποίου πρέπει να χαρούμε, είναι η πλάνη του πολιτισμικού ντετερμινισμού- και ιδίως της έννοιας ότι οι Αραβες ή/και οι μουσουλμάνοι δεν καταλαβαίνουν πραγματικά από ελευθερία, αξιοπρέπεια και ανθρώπινα δικαιώματα. Η «κουλτούρα» τους, μας διαβεβαίωνε ο Σάμιουελ Χάντινγκτον, τους έχει προγραμματίσει διαφορετικά. Αυτό δεν σημαίνει ότι η μετάβαση στη δημοκρατία θα είναι πανομοιότυπη με εκείνη λ.χ. στην Τσεχία. Η βαθιά συγκαταβατική άποψη περί σύγκρουσης πολιτισμών όμως έχει διαψευστεί στους δρόμους της Τυνησίας και του Καΐρου.

Αφού μιλάμε για ντετερμινισμούς, ας αποκαθηλώσουμε έναν ακόμη. Στις ταμπέλες όπως «επανάσταση του Facebook», «επανάσταση του Τwitter» και «επανάσταση του Αλ Τζαζίρα» συναντάμε τον τεχνολογικό ντετερμινισμό.

Αναμφίβολα τα μέσα αυτά έπαιξαν μεγάλο ρόλο στη διοργάνωση και στον πολλαπλασιασμό των διαδηλώσεων που ξεκίνησαν στις 25 Ιανουαρίου. Οπως και στην Τυνησία, ο συνδυασμός κοινωνικών δικτύων και κινητών τηλεφώνων με την παλαιότερη υπερδύναμη της τηλεόρασης υπήρξε καταλυτικός. Η τηλεόραση του Αλ Τζαζίρα παρουσίασε ένα συγκλονιστικό αφήγημα απελευθερωτικού αγώνα. Οι παλιές και νέες αυτές τεχνολογίες έχουν τεράστια σημασίααλλά δεν εμπόδισαν την πάταξη των λαϊκών κινητοποιήσεων στη Λευκορωσία και στο Ιράν, δεν καθορίζουν το αποτέλεσμα και το μέσον δεν είναι το μήνυμα.

Επειτα έχουμε τις ιστορικές αναλογίες. Πολλοί αναρωτιούνται αν αυτό είναι το αραβικό 1989. «Το Τείχος του Βερολίνου του αραβικού κόσμου» φωνάζει ένα πρωτοσέλιδο. Αμέσως μετά, στον τομέα των αναλογιών, έρχεται το Ιράν το 1979- και η προοπτική να επικρατήσουν ακραίοι, βίαιοι ισλαμιστές. Ο Ρότζερ Κόεν των «Νew Υork Τimes» γράφει ότι το «κύριο ζήτημα» στην Αίγυπτο είναι αν «βρισκόμαστε στην Τεχεράνη του 1979 ή στο Βερολίνο του 1989;». Το Κάιρο του 2011 όμως είναι το Κάιρο του 2011, όχι με τη συνηθισμένη έννοια ότι τα πάντα είναι μοναδικά αλλά επειδή αυτό που χαρακτηρίζει μια πραγματική επανάσταση είναι η εμφάνιση κάτι νέου.

Νέο στο Κάιρο το 2011 είναι το γεγονός ότι Αραβες και μουσουλμάνοι ξεσηκώθηκαν μαζικά εναντίον διεφθαρμένων καταπιεστικών καθεστώτων. Νέα στο Κάιρο του 2011 είναι η αποκεντρωμένη οργάνωση των διαδηλώσεων. Παλαιά στο Κάιρο του 2011- όσο παλαιές και οι πυραμίδες, όσο παλαιός και ο ανθρώπινος πολιτισμός- είναι η κραυγή καταπιεσμένων αντρών και γυναικών που ξεπερνούν το φράγμα του φόβου και παίρνουν μια γεύση ελευθερίας και αξιοπρέπειας. Πρέπει όμως να θυμίσουμε στον εαυτό μας ότι οι στιγμές αυτές είναι πάντα προσωρινές. Το δύσκολο έργο του να εδραιωθεί η ελευθερία βρίσκεται μπροστά μας.

Εδώ φαίνεται η χρησιμότητα των ιστορικών συγκρίσεων. Δεν αποτελούν υποκατάστατο της από πρώτο χέρι καλά πληροφορημένης ανάλυσης. Μας προσφέρουν όμως ένα ευρύ οπλοστάσιο εμπειρίας δείχνοντας τους πολλούς τρόπους με τους οποίους μια επανάσταση μπορεί να πάει στραβά και τον σπάνιο συνδυασμό που απαιτείται για να πάει κατ΄ ευχήν. Ούτε στην αντιπολίτευση ούτε στην επίσημη πλευρά βλέπω ένα κρίσιμο συστατικό για να πάει καλά: τους οργανωμένους, αξιόπιστους εταίρους για μια μετάβαση μέσω διαπραγμάτευσης. Μια πρωταρχική μορφή οργάνωσης έχει σαφώς κάνει την εμφάνισή της στην πλατεία Ταχρίρ. Φαίνεται όμως ότι απέχουμε ακόμη πάρα πολύ από μια συμμαχία των δυνάμεων της αντιπολίτευσης που θα μπορούσε να διοχετεύσει τη λαϊκή πίεση στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων. Στην επίσημη πλευρά ο Χόσνι Μουμπάρακ και ο αντιπρόεδρός του πρέπει να δώσουν τη θέση τους σε μια μεταβατική κυβέρνηση με επικεφαλής κάποιον αποδεκτό από όλες τις πλευρές (ή τουλάχιστον από τις περισσότερες)- κάποιον σαν τον πανούργο Αμρ Μούσα, γενικό γραμματέα του Αραβικού Συνδέσμου. Μόνο όταν συμβούν αυτά τα δύο πράγματα θα μπορούμε να αρχίσουμε να έχουμε την πεποίθηση ότι η αιγυπτιακή επανάσταση βρίσκεται στον σωστό δρόμο.

Ο κ.Τίμοθι Γκάρτον Ας είναι καθηγητής Ευρωπαϊκών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.