Ο ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΚΡΙΑΡΑΣ δεν είναι μόνο δεινός φιλόλογος, πρωτοπόρος νεοελληνιστής και συγκριτικός γραμματολόγος, αλλά και ρηξικέλευθος λεξικογράφος, ο οποίος συνδυάζει την απαραίτητη βαθιά παιδεία και καλλιέργεια με τον στέρεο θεωρητικό και πρακτικό οπλισμό.Ως homo universalis διαθέτει αξιοθαύμαστο φιλολογικό υπόβαθρο που του επιτρέπει
να κινείται με άνεση σε πληθώρα επιμέρους γνωστικών αντικειμένων και να εποπτεύει το αχανές φιλολογικό πεδίο με σιγουριά και αυτοπεποίθηση,η οποία διαφαίνεται πίσω από τις γραμμές του συνετού και άριστα τεκμηριωμένου επιστημονικού του λόγου.Με το εκπληκτικό σε εύρος και ποιότητα ερευνητικό του έργο, με το σπάνιο ήθος, την παρρησία
και σεμνότητά του,με τη νηφάλια αγωνιστικότητά του για την καθιέρωση της δημοτικής και τη βελτίωση της ποιότητας του νεοελληνικού λόγου, όπως και με τη γενικότερη ακαδημαϊκή, εκπαιδευτική και κοινωνική του προσφορά, ανήκει, με ομόθυμη επιδοκιμασία, στη χορεία των Διδασκάλων του Γένους,τιμής που ελάχιστοι απολαύουν εν ζωή.
Ο Εμμανουήλ Κριαράς αποτελεί ακραία περίπτωση χαλκέντερου ερευνητή. Εχει καλύψει ερευνητικά μια περίοδο χιλίων χρόνων (11ος20ός αιώνας) σε ένα ασυνήθιστα ευρύ φάσμα γνωστικών αντικειμένων. Και ως δάσκαλος υπήρξε χαρισματικός. Δίδαξε σε διάφορα Πανεπιστήμια της Ευρώπης και της Αυστραλίας. Διακρίθηκε ως εκδότης βυζαντινών και μεταβυζαντινών κειμένων και έργων της κρητικής γραμματείας. Ξεχωρίζουν τα Βυζαντινά ιπποτικά μυθιστορήματα, Το Ανακάλημα της Κωνσταντινόπολης, η Λεηλασία της παροικίας της Πάρου, ο Γύπαρις και η Πανώρια του Γ. Χορτάτση. Η συμβολή του στην επτανησιακή γραμματεία είναι μεγάλη. Το βιβλίο του Διονύσιος Σολωμός, ο βίος και το έργο (1957, 2η έκδ. 1972) έχει χαρακτηριστεί «κλασικό κείμενο». Ο Κριαράς έχει ένα ακόμα προνόμιο: είναι ο εισηγητής της συγκριτικής γραμματολογίας στην Ελλάδα. Τα πολυπληθή δημοσιεύματά του για τη δημοτική γλώσσα και τον δημοτικισμό επιβεβαιώνουν τη βαθύτατη παιδεία, τη διορατικότητα και την ευαισθησία του σε θέματα χρήσης της γλώσσας. Η μονογραφία του Ψυχάρης. Ιδέες, αγώνες, ο άνθρωπος (2η έκδ., 1981) είναι υποδειγματική στο είδος της. Στο Ανθολόγιο Ψυχάρη (2007) φωτίζει κατά τον καλύτερο τρόπο πτυχές του έργου του. Ο Κριαράς άσκησε αποτελεσματική γλωσσική πολιτική, υποδεικνύοντας τρόπους εξόδου από τη «γλωσσική σύγχυση». Τα βιβλία του Αρθρα και σημειώματα ενός δημοτικιστή (1979), Τα πεντάλεπτά μου στην ΕΡΤ και άλλα γλωσσικά (1987), Η γλώσσα μας,παρελθόν και παρόν (1992) και Θητεία στη γλώσσα (1992) συνέβαλαν αποφασιστικά στην καλύτερη χρήση της γλώσσας και την παγίωση αποδεκτών εκφράσεων κατά το κρίσιμο πέρασμα από την καθαρεύουσα στη δημοτική. Οι Ανιχνεύσεις (2004) συνεχίζουν επάξια τον ίδιο προβληματισμό με καίρια συμβολή στο χρονολόγιο του δημοτικισμού. Το ίδιο ισχύει και για τα Ερευνητικά (2005).

Ενα νέο κεφάλαιο για την καλύτερη κατανόηση της πνευματικής ζωής της Ελλάδας ανοίγει η Αλληλογραφία Κριαρά με λογίους, επιστήμονες και λογοτέχνες του εικοστού αιώνα. Το Ιδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη, το Μουσείο Μπενάκη και οι Εκδόσεις «Πολύτυπο» έχουν ήδη δημοσιεύσει μεγάλο μέρος από το πλήθος των επιστολών που υπάρχουν στο Αρχείο Κριαρά.

Το αποκορύφωμα του ένθεου ζήλου του για την ελληνική γλώσσα στη διαχρονική της διάσταση και στη συγχρονική της ιδιαιτερότητα είναι αναμφισβήτητα το Λεξικό της μεσαιωνικής ελληνικής δημώδους γραμματείας 1100-1669 σε 16 ως τώρα πυκνογραμμένους και ογκώδεις τόμους (Θεσσαλονίκη 1969-2008), οι οποίοι περιλαμβάνουν τα λήμματα α- πνεύμονας. Κατά τον επίσης χαλκέντερο λεξικογράφο αείμνηστο Δημήτριο Γεωργακά, το λεξικό αυτό «είναι θαυμάσιο μνημείο της ισχυρής θέλησης, της επιμέλειας, του μόχθου και της επιστημονικής ιδιοφυίας του Κριαρά».

Η ανάγκη ολοκλήρωσης του έργου καθίσταται επιτακτικό εθνικό χρέος, όπως και η ηλεκτρονική αξιοποίηση του πολύτιμου υλικού. Και τα δύο αυτά έργα έχει αναλάβει το Κέντρο Ελληνικής γλώσσας, στο οποίο ο Εμμ. Κριαράς δώρισε τον Αύγουστο του 1999 τα πολύτιμα Αρχεία του Λεξικού και τμήμα της Βιβλιοθήκης του. Παραχώρησε, επίσης, το δικαίωμα συνέχισης και ολοκλήρωσης του έργου, το οποίο προβλέπεται να ανέλθει στους 19 τόμους. Πολύτιμη είναι και η Επιτομή του λεξικού που εκδίδει το Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας. Ως τώρα έχουν εκδοθεί δύο τόμοι (2001-2003).

Στον Εμμ. Κριαρά ανήκει η τιμή ότι εγκαινίασε πρώτος τη σύγχρονη λεξικογραφική έρευνα με το σπουδαίο Νέο ελληνικό λεξικό της σύγχρονης δημοτικής γλώσσας, γραπτής και προφορικής (1995).

Η διαύγεια του πνεύματός του μας αφήνει ενεούς. Πριν από μία μόλις εβδομάδα είδε το φως της δημοσιότητας στο περιοδικό «Φιλόλογος» μια εκτενέστατη εργασία του με θέμα «Ο Ελευθέριος Βενιζέλος και το άρθρο του συντάγματος για τη γλώσσα (1911)». Ο Κριαράς φέρνει στην επιφάνεια εντυπωσιακά νέα στοιχεία.

Ελάχιστοι πνευματικοί άνθρωποι έχουν τύχει εν ζωή ή και μεταθανατίως τόσων τιμητικών διακρίσεων, 105 συνολικά, χωρίς να έχω ολοκληρώσει τον σχετικό κατάλογο. Από τις πρόσφατες διακρίσεις αναφέρω ενδεικτικά μόνο τρεις, κάθε μια από τις οποίες περικλείει έναν ιδιαίτερο συμβολισμό: Το 1998 του απένειμε ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας το παράσημο του Ταξιάρχη του Τάγματος της Τιμής. Το 2006 ανακηρύχθηκε επίτιμος διδάκτορας του Πανεπιστημίου Αθηνών. Την ίδια χρονιά του απονεμήθηκε ο «Χρυσός Αριστοτέλης», ύψιστη διάκριση που έχει απονείμει ως τώρα μόνο άλλες δύο φορές το Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Πλήθος δημοσιευμάτων αναφέρονται στον Κριαρά, ορισμένα από τα οποία είναι αυτοτελείς επιμέρους έρευνες, οι οποίες φωτίζουν πτυχές του πολυσχιδούς έργου του. Κυκλοφορεί ήδη μια εκτενής μονογραφία (Παν. Ζιώγας, Εμμανουήλ Κριαράς, Θεσσαλονίκη, 2008, 461σσ.), ενώ η καθηγήτρια Αλεξάνδρα ΛαμπράκηΠαγανού ασχολείται συστηματικά με την Εργογραφία του (Ηράκλειο 2001). Οι Πραγματώσεις και όνειρα. Σταθμοί μιας πορείας (2001) και η αυτοβιογραφία του Μακράς ζωής αγωνίσματα (2009), που έχει παρουσιαστεί εκτενώς και από τις στήλες του «Βήματος», αποτελούν απαραίτητα βοηθήματα για τον μελλοντικό μελετητή της ζωής και του έργου του, ενώ παράλληλα, καθοδηγούν και εμπνέουν ως «καταθέσεις ψυχής» ενός Ανθρώπου που συνδυάζει τέλεια την επιστημονική κατάρτιση, το σπάνιο ήθος και την κοινωνική προσφορά.

Στη συνείδηση πολλών Νεοελλήνων ο Εμμανουήλ Κριαράς έχει καταστεί θρύλος. Ετσι μόνο μπορώ να ερμηνεύσω τον ανυπόκριτο θαυμασμό μιας φοιτήτριάς μου που την άκουσα στο Πανεπιστήμιο, εντελώς τυχαία, να λέει σε συμφοιτητή της μια μέρα μετά την εκδήλωση που έγινε προς τιμήν του σοφού Δασκάλου στην Αθήνα στις 20 Μαρτίου του 2001: «Είδα τον Κριαρά με τα ίδια μου τα μάτια!».

Ο κ. Χριστόφορος Χαραλαμπάκης είναι καθηγητής Γλωσσολογίας στο Τμήμα Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Οι σταθμοί της ζωής του
* 1906, 28 Νοεμβρίου: Γεννήθηκε στον Πειραιά από κρητικούς γονείς (Σφακιά). * 1914: Εγκατάσταση της οικογένειάς του στα Χανιά, όπου ολοκλήρωσε τις εγκύκλιες σπουδές του. Φοίτηση, ως την τρίτη τάξη, στο δημοτικό σχολείου του Αδάμαντα Μήλου. * 1924-1929: Σπουδές στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών.

* 1930: Μεταπτυχιακά με υποτροφία για ένα εξάμηνο στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου.- Συντάκτης του Μεσαιωνικού Αρχείου της Ακαδημίας Αθηνών.

* 1938: Αριστούχος διδάκτορας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών με τη διατριβή Μελετήματα περί τας πηγάς του Ερωτοκρίτου. Μεταπτυχιακές σπουδές στο Παρίσι.

* 1939: Διευθυντής του Μεσαιωνικού Αρχείου της Ακαδημίας Αθηνών.

* 1944: Εγκλεισμός στο στρατόπεδο Χαϊδαρίου. Σώθηκε ως εκ θαύματος.

* 1945-1948: Μεταπτυχιακές σπουδές στο Παρίσι στη βυζαντινή και νεοελληνική φιλολογία και τη συγκριτική γραμματολογία. * 1950: Τακτικός καθηγητής της Μεσαιωνικής Ελληνικής Φιλολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο.

* 1954-1955: Κοσμήτορας της Φιλοσοφικής Σχολής.

* 1956: Μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου του Ιδρύματος Μανόλη Τριανταφυλλίδη, σύμφωνα με τη διαθήκη του δωρητή, και αργότερα Γενικός Γραμματέας του.

* 1968: Απόλυση από το Πανεπιστήμιο με απόφαση της χούντας των συνταγματαρχών για τα δημοκρατικά του φρονήματα και την αντιδικτατορική του στάση. Το γαλλικό κράτος τον διόρισε καθηγητή στη Σχολή Ανατολικών Γλωσσών του Παρισιού, η δικτατορία όμως δεν του επέτρεψε την έξοδο από τη χώρα.

* 1969: Εκδοση του πρώτου τόμου του Λεξικού της μεσαιωνικής ελληνικής δημώδους γραμματείας.

* 1974-2000: Εκστρατεία για τη δημοτική γλώσσα.-

1982: Πρόεδρος της Επιτροπής για την καθιέρωση του μονοτονικού και για τη χρήση της δημοτικής στη δικαιοσύνη.

* 2001-2009: Ακαταπόνητη ερευνητική δραστηριότητα. Εκδοση σειράς τόμων με την αλληλογραφία του. Σειρά τιμητικών εκδηλώσεων και διακρίσεων.