Σε μια δημοκρατική κοινωνία εκείνοι που επιχειρούν να υπερβούν τη σφαίρα της ειδίκευσής τους και να ενδιαφερθούν για ό,τι συμβαίνει σε αυτή συμβάλλουν στη διαμόρφωση και λειτουργία των θεσμών. Αυτός ίσως πρέπει να είναι και ο ορισμός του δημοκρατικού πολίτη, οποιαδήποτε και αν είναι η απασχόλησή του.
Στη λειτουργία της δημοκρατίας η αλήθεια αποτελεί προτεραιότητα. Η αναζήτησή της πρέπει να βασιστεί στις αρχές: α) του ενδεχομένου σφάλματος, β) του έλλογου διαλόγου, γ) της προσέγγισής της και δ) της διανοητικής εντιμότητας.
Ο δημοκρατικός πολίτης στην αναζήτησή της πρέπει να είναι εφοδιασμένος με υπομονή και επιχειρηματολογία. Μέσω μιας αντικειμενικής συζήτησης θα φτάσει εγγύτερα στην αλήθεια και θα δημιουργήσει περιβάλλον κατανόησης. Αλλωστε, η συζήτηση μπορεί να μας διδάξει να κατανοήσουμε μερικές από τις αδυναμίες των θέσεών μας, ενώ η διανοητική εντιμότητα και το ενδεχόμενο σφάλματος μπορούν να μας οδηγήσουν σε αυτοκριτική και ανοχή.
Το παλιό ιδανικό ήταν η κατοχή της αλήθειας και η εξασφάλιση της βεβαιότητας, ενώ η παλιά επιταγή για τον «ειδικό»… η αυθεντία! Το γεγονός αυτό δεν έδινε θέση στην ανεκτικότητα και οδήγησε, για χάρη της αυθεντίας, στη συγκάλυψη λαθών που είχαν σημαντικό ρόλο στην πορεία των κοινωνιών.
Η γνώση ανανεώνεται και διευρύνεται πέρα από τις δυνατότητες κατοχής της από ένα άτομο. Κατά συνέπεια, δεν υπάρχει καμία αυθεντία. Λάθη γίνονται συνεχώς από όλους τους επιστήμονες και λάθη κρύβονται και στις πιο ανθεκτικές σε ελέγχους θεωρίες. Το γεγονός αυτό καθιστά την αυτοκριτική και την κριτική αναγκαιότητα.
Σε μια δημοκρατική κοινωνία πρέπει να διαχυθεί κουλτούρα μάθησης από τα λάθη όλων των μορφών εξουσίας (κυβέρνησης, πολιτικών κομμάτων, πνευματικής ηγεσίας, επαγγελματικών οργανώσεων… και των «ειδικών»). Η συγκάλυψη των λαθών είναι το μέγιστο διανοητικό αμάρτημα. Το πρόβλημα είναι: τι ορίζεται ως, καθολικά αποδεκτό, λάθος; Για να χαρακτηριστεί κάτι ως λάθος πρέπει ο χαρακτηρισμός του να βασιστεί σε μια καθολικής αποδοχής αποδεικτική διαδικασία. Πρέπει να τονιστεί ότι η επιτυχία μιας πολιτικής επιλογής εξαρτάται από πολλούς απρόβλεπτους παράγοντες. Για τον χαρακτηρισμό της ως λανθασμένης ίσως χρειαστεί κάποιος ιστορικός χρόνος.
Η σύγχρονη δημοκρατία πρέπει να είναι δημοκρατία της ελεύθερα διαμορφωμένης γνώμης. Και είναι η ελεύθερη απόφαση που καθιστά μια γνώμη αξιόλογη από ανθρώπινη άποψη.
Κατά τον Κορνήλιο Καστοριάδη: «Η δημοκρατία είναι το καθεστώς που θεμελιώνεται ρητά στη δόξα, στη γνώμη, στην αντιπαράθεση των γνωμών, στη διαμόρφωση κοινής γνώμης». Η αναίρεση από κάποιους των γνωμών τους είναι κάτι παραπάνω από επιτρεπτή και νόμιμη, είναι η ίδια η ανάσα της δημόσιας ζωής.
Στην πατρίδα μας για θέματα μείζονος σημασίας ακούγονται κάποιες φωνές από ειδικούς, όχι συχνά, που προβληματίζουν το κοινό και θέτουν σε κίνηση τον διάλογο για τη διαμόρφωση, επ΄ αυτών, κοινής γνώμης. Οπως είναι φυσικό, οι μη ειδικοί δυσκολεύονται να διαμορφώσουν άποψη. Για τον σκοπό αυτόν απαιτούνται: ξεκάθαρη ενημέρωση και παραδειγματικές στάσεις και συμπεριφορές. Αυτός είναι ο κυρίαρχος ρόλος των ειδικών και ιδιαίτερα των διανοουμένων. Αλλωστε, σύμφωνα με τον Κ. Καστοριάδη, η διαύγαση και η κριτική αποτελούν καθήκον τους.
Η δημόσια αντιπαράθεση των ειδικών, με βάση τις αρχές αναζήτησης της αλήθειας, θα δώσει την ευκαιρία διαμόρφωσης δημόσιας γνώμης, δηλαδή του συστατικού της δημοκρατίας.
Οι ειδικοί έχουν τις απόψεις τους, αλλά δεν περιβάλλονται με τον μανδύα της αυθεντίας. Η ορθολογική κριτική πρέπει να είναι συγκεκριμένη. Πρέπει να αναφέρει συγκεκριμένους λόγους για τους οποίους συγκεκριμένες αποφάσεις, συγκεκριμένες υποθέσεις μοιάζουν να είναι λανθασμένες, ή γιατί συγκεκριμένα επιχειρήματα στερούνται εγκυρότητας. Η διαδικασία προσέγγισης της έγκυρης άποψης πρέπει να καθοδηγείται από την ιδέα της προσέγγισης της αντικειμενικής αλήθειας.
Συμπέρασμα: Για την αξιόπιστη λειτουργία της δημοκρατίας, πρέπει: α) τα πολιτικά κόμματα να συμβάλλουν, έμπρακτα, στην τόνωση της κριτικής σκέψης, στην αντικειμενική ενημέρωση και στην ελεύθερη συμμετοχή των πολιτών στα δρώμενα του κοινωνικού συνόλου και β) οι διανοούμενοι να ενημερώνουν με σαφήνεια τους πολίτες και να δηλώνουν με θάρρος δημόσια τη γνώμη τους για τις στάσεις και συμπεριφορές όλων των μορφών εξουσίας και μαζί να παρέχουν πρότυπα για να ταυτιστεί η νεολαία μας…
Ο κ. Χρ. Β. Μασσαλάς είναι καθηγητής, πρόεδρος ΔΕ Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας και του Συμβουλίου Ανώτατης Πανεπιστημιακής Εκπαίδευσης.
