Πώς τα έχουμε καταφέρει σε αυτή τη χώρα, γνωστή στον κόσμο κυρίως για τον Πολιτισμό και την Παιδεία της, να είναι και ο Πολιτισμός και η Παιδεία μας δεινώς αναξιοπαθούντες; Επί μακρά σειρά ετών, επί σειρά κυβερνήσεων, επί σειρά προϋπολογισμών, επί σειρά επιλογών και προτεραιοτήτων ο Πολιτισμός είναι τελευταίος στις δαπάνες τού Κρατικού Προϋπολογισμού, δηλαδή «πολυτέλεια», και από κοντά η Παιδεία – σε σύγκριση με ό,τι συμβαίνει στην Ευρώπη και αλλού – είναι σταθερά υποβαθμισμένη ως προτεραιότητα. Και αν το φαινόμενο περιοριζόταν μόνο στην οικονομική πλευρά, θα ήταν ίσως ανεκτό ως μοιραία απόληξη διαφόρων συγκυριών (πολέμων, οικονομικής δυσπραγίας, πιεστικών αναγκών κ.λπ.). Η υποτίμηση όμως των δύο αυτών μεγεθών καθίσταται ανησυχητική έως επικίνδυνη ως ευρύτερη αντίληψη, ως στάση ζωής, ως κρατούσα ιεράρχηση και αξιολόγηση στόχων και αναγκών.
Ο Πολιτισμός στην Ελλάδα δοκιμάζεται. Το βιβλίο θεωρείται πολυτέλεια και είναι το πρώτο που υποφέρει σε κάθε οικονομική στενότητα. Η ενασχόληση με την τέχνη – στη ζωή, στο σχολείο, στην τηλεόραση – εκλαμβάνεται ως χαμένος χρόνος! Το θέατρο, που δεν είναι «χοντρή πλάκα» με δόσεις χυδαιότητας και σεξουαλικών αναφορών, έχει εκλείψει από τα μέσα (τηλεόραση – ραδιόφωνο) και έχει τραγικά ελαττωθεί η παρακολούθησή του. Η γλώσσα, στην καλύτερη περίπτωση, θεωρείται απλό μέσο χονδροειδούς συνεννόησης, που δεν απαιτεί περισσή φροντίδα, ούτε αποτελεί αξία, αντικείμενο εκτίμησης, καλλιέργειας και αγάπης. Η μουσική – με εξαιρέσεις πάντοτε – συνυποφέρει μέσα σε ένα άμουσο κλίμα που έχει ως πρότυπα ξένα ακούσματα ή μελωδίες μιας χρήσεως. Η λογοτεχνία υπερχειλίζει ως προσπάθεια έκφρασης (σε αριθμούς τίτλων εκδόσεων), πάσχει όμως και αυτή από την ισχνή αναγνωσιμότητα και τη γενικότερα περιορισμένη επαφή με το βιβλίο. Το ποιοτικό θέαμα έχει αντικατασταθεί από ποικιλώνυμα, πολυδάπανα, χολιγουντιανού τύπου επιδεικτικά θεάματα (shows), εξόχως αποκαλυπτικά σε γυμνό, χλιδή και τζόγο και ειδεχθώς συγκαλυπτικά σε λόγο, τέχνη και αισθητική συγκίνηση.
Η Παιδεία δοκιμάζεται εξίσου. Το σχολείο δεν μορφώνει πλέον καλλιεργημένους, ευαίσθητους και υπεύθυνους πολίτες, αφού λειτουργεί με δασκάλους που έχουν μεταβληθεί σε απλούς «διδάσκοντες», κοινωνικά και μισθολογικά υποβαθμισμένους, οι οποίοι έχουν απογοητευθεί ή έχουν κουραστεί να μιλούν για αξίες. Λειτουργεί επίσης με ένα γραφειοκρατικό εκπαιδευτικό σύστημα που αφαιρεί κάθε πρωτοβουλία και ικμάδα, επιβάλλοντας να μεταδίδονται πληροφορίες και ξηρές γνώσεις, οι οποίες δεν αποσκοπούν στην καλλιέργεια τής προσωπικότητας τού μαθητή παρά μόνο σε πιθανή επιτυχία του στις Εισαγωγικές Εξετάσεις, αφού άλλωστε αυτό είναι και το κατ’ εξοχήν ζητούμενο μαθητών, γονέων και κοινωνίας. Μέσα και γύρω από το σχολείο όλο και περισσότερο αναπαράγεται η βία κατ’ απομίμηση τής κοινωνικής βίας που υπερπροβάλλεται από την Τηλεόραση (ιδίως στις τηλεοπτικές ταινίες). Η αμφισβήτηση για την αμφισβήτηση – χωρίς ιδεολογικά ερείσματα, χωρίς επιχειρήματα και χωρίς σαφείς στόχους – εξελίσσεται σε μαθητικό «χαβαλέ» και σε ευτελισμό τού έσχατου μέσου διαμαρτυρίας, των καταλήψεων. Τα Πανεπιστήμια, αφημένα στην τύχη τους θεσμικά, οικονομικά, διοικητικά, απαξιώνονται, βάλλονται, υποβαθμίζονται, με συσσωρευμένα προβλήματα και με νομοθετικές ρυθμίσεις ή προτάσεις λύσεων, άτολμες, επιδερμικές από ανθρώπους που αγνοούν ή δεν μπορούν να συλλάβουν τα πραγματικά προβλήματα των Πανεπιστημίων και που αφελώς προτείνουν διάφορα «ματζούνια» (όπως η πανάκεια των ιδιωτικών Πανεπιστημίων), με τη στήριξη προσώπων που τα ενώνει με τους προτείνοντες ένα κοινό χαρακτηριστικό: η πλήρης άγνοια των θεμάτων που κρίνουν, συζητούν ή σχολιάζουν. Αποπροσανατολισμένες ομάδες φοιτητών, με σύγχυση εννοιών και αδυναμία λογικής επεξεργασίας των θεμάτων, συνεχίζουν στο Πανεπιστήμιο πρακτικές ανωριμότητας των μαθητικών χρόνων, με αιτήματα που συχνά είναι περισσότερο «ξύλινα συνθήματα» παρά διεκδικήσεις ουσιαστικής, απαιτητικής, ποιοτικής Παιδείας.
Η υποβάθμιση όμως τού Πολιτισμού και τής Παιδείας εκδικούνται! Η απαιδευσία παράγει απαιδευσία. Η έλλειψη καλλιέργειας και ευαισθησίας παράγει πολιτιστικώς ακατέργαστα άτομα και όγκους αν-αισθησίας. Απαιδευσία και έλλειψη καλλιέργειας παράγουν κατ’ ακολουθίαν αδυναμία σύλληψης των πραγματικών προβλημάτων, στροφή προς ευτελείς, επιπόλαιες, συχνά αντιφατικές ζητήσεις, πλήρη σύγχυση εννοιών, στειρότητα ιδεών και αχρήστευση αρχών και κανόνων. Αυτά μηδενίζουν τις αξίες, ακυρώνουν τα κριτήρια και οδηγούν σε λανθασμένες επιλογές, προβολές, στάσεις και αποφάσεις. Ετσι επικρατεί ένας φαύλος κύκλος. Γιατί όσο ελαττώνεται η δύναμη, η αξία και η βίωση τής Παιδείας και τού Πολιτισμού σε μια χώρα τόσο στρεβλώνονται οι επιλογές, οι προτεραιότητες και οι αντιλήψεις των ανθρώπων. Ετσι, λ.χ., μια άθλια τηλεόραση ικανοποιεί ένα απαθλιωμένο κοινό, ανταποκρινόμενη στα ενδιαφέροντά του. Ενα απαθλιωμένο κοινό διαμορφώνει, με τις προτιμήσεις του, μια άθλια τηλεόραση. Να ο φαύλος κύκλος! Ο οποίος μπορεί να σπάσει μόνο αν αφυπνισθεί και ευαισθητοποιηθεί ο πολίτης, αν μάθει να ζητάει καλύτερο θέαμα, καλύτερη μουσική, καλύτερες ταινίες, καλύτερη ενημέρωση κ.τ.ό.
Θέλω, ωστόσο, να διασαφήσω δύο πράγματα. Μιλώντας για Πολιτισμό και Παιδεία δεν εννοώ ότι πρέπει ή ότι μπορεί από τη μια στιγμή στην άλλη να αναπτυχθεί ένα τέτοιο επίπεδο Παιδείας και μια τέτοια στάθμη Πολιτισμού που να γίνουν όλοι οι Ελληνες πεπαιδευμένοι και κουλτουριάρηδες! Ούτε χρειάζεται. Εννοώ ότι πρέπει να υπάρξει κατάλληλος σχεδιασμός από τους εκάστοτε κυβερνώντες και να δοθούν ευκαιρίες για μια ευρύτερη καλλιέργεια και ευαισθητοποίηση σε θέματα Παιδείας και Πολιτισμού. Εννοώ καλύτερο Σχολείο. Καλύτερο Πανεπιστήμιο. Καλύτερη τηλεόραση. Καλύτερη μουσική κ.τ.ό. Και κάτι ακόμη. Εκ φύσεως αισιόδοξος αλλά και με ενεργό παρουσία μέσα σε αυτόν τον χώρο, δεν έχω καμία πρόθεση να υποστηρίξω ότι υπάρχει μόνο αθλιότητα και να αποσιωπήσω ότι – ευτυχώς – υπάρχουν νησίδες, πολλές νησίδες, υπάρχουν άτομα, ομάδες, φορείς, πρόσωπα εμπνευσμένα, ευαισθητοποιημένα, έντιμα, προικισμένα, που παράγουν ή στηρίζουν τον Πολιτισμό, που διαθέτουν, υπηρετούν ή προσφέρουν Παιδεία. Αλλά δεν είναι αυτό το κυρίαρχο κλίμα.
Μείζον πρόβλημα είναι η υποβάθμιση τού Πολιτισμού και τής Παιδείας στη σύγχρονη ελληνική κοινωνία, ένα κλίμα που «ποτίζει» και διατρέχει τα πάντα ως νοοτροπία και ως πράξη. Και σε αυτό νομίζω ότι δεν είμαι εγώ που υπερβάλλω, αλλά η πραγματικότητα που έχει ξεπεράσει τα όρια.
Ο κ. Γεώργιος Μπαμπινιώτης είναι καθηγητής της Γλωσσολογίας, πρόεδρος του Ελληνικού Πολιτισμού, τ. πρύτανης του Πανεπιστημίου Αθηνών.
