Στη διερεύνηση των νέων μορφών συλλογικής δράσης, καθώς και του πολιτικού και κοινωνικού περιβάλλοντος εντός του οποίου αυτές συντελούνται στις ημέρες μας, ήταν αφιερωμένο διεθνές συνέδριο, με θέμα τις Συλλογικές δράσεις και τα κοινωνικά κινήματα στον 21ο αιώνα, το οποίο διεξήχθη μεταξύ 24 και 26 Μαΐου στο Πάντειο Πανεπιστήμιο υπό την αιγίδα των δύο μεταπτυχιακών προγραμμάτων Πολιτικής Επιστήμης της Αθήνας (Παντείου και Καποδιστριακού) και της Ελληνικής Εταιρείας Πολιτικής Επιστήμης. Στις εργασίες του συμμετείχαν σπουδαίοι μελετητές από την Ελλάδα, την Ευρώπη και τις ΗΠΑ, μεταξύ των οποίων και εμβληματικές μορφές της διεθνούς κοινωνικής επιστήμης όπως ο Sidney Tarrow (σε κοινή συμμετοχή με τον Charles Tilly) και η Frances Fox Piven, πρόεδρος της Αμερικανικής Κοινωνιολογικής Εταιρείας. Χαρακτηριστικά αποσπάσματα ομιλιών δημοσεύονται στη συνέχεια καθώς και η γενική εικόνα του συνεδρίου.
H μελέτη των κοινωνικών κινημάτων αποτελεί στις ημέρες μας συστατική συνιστώσα της πολιτικής κοινωνιολογίας και της συγκριτικής πολιτικής ανάλυσης. Δεν ήταν πάντοτε έτσι. Οι προσεγγίσεις που κυριαρχούσαν κατά τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες στην ερευνητική κοινότητα αντιμετώπιζαν τις συλλογικές δράσεις ως παρείσακτες και παραβατικές παθογένειες. Στο πλαίσιο αυτό, το ενδιαφέρον των μελετητών στρεφόταν όχι τόσο στα χαρακτηριστικά ή στο μήνυμα των διεκδικητών όσο στους τρόπους αντιμετώπισης (και καταστολής) τους. Για τη μεταστροφή της γνωστικής αυτής πραγματικότητας κομβική υπήρξε η συμβολή του κλάδου της συγκρουσιακής πολιτικής. Τονίζοντας τα έλλογα – επιτελεστικά όσο και βιωματικά – στοιχεία των διεκδικητικών δράσεων, η νέα προσέγγιση αμφισβήτησε την παραδοσιακή αντιστοίχηση διεκδικητικής δράσης και ανομίας. Οπως επισήμανε ο Charles Tilly, βασικός εκπρόσωπος του νέου ρεύματος, τάξη και όχι αταξία είναι το βασικό χαρακτηριστικό των συλλογικών δράσεων. Στο πλαίσιο αυτό, η συγκρουσιακή πολιτική ανέδειξε παραμελημένες πλευρές του διεκδικητικού σύμπαντος και δημιούργησε τις προϋποθέσεις ενός νέου ερευνητικού προγράμματος στον αντίποδα των παραδοσιακών παραδοχών. Αφού στις κοινωνίες υφίσταται – και για όσο διάστημα θα υφίσταται – κυριαρχία, οι κοινωνικές συγκρούσεις όχι μόνο έκτακτη παθολογία δεν συνιστούν αλλά αποτελούν πραγματικότητα σύμφυτη με το ίδιο το πολιτικό φαινόμενο, τη βασική διαδικασία μέσω της οποίας ανακύπτουν και μετεξελίσσονται πολιτικοί και κοινωνικοί θεσμοί.
* Τα σύγχρονα διλήμματα
Στην εναρκτήρια ομιλία τους στο συνέδριο, οι Tarrow και Tilly αναφέρθηκαν διεξοδικά στο φαινόμενο της συγκρότησης συλλογικών ταυτοτήτων. Οι ταυτότητες δεν πρέπει να προσεγγίζονται, δίκην φυσικού φαινομένου, ως προδιαγεγραμμένες και αμετάβλητες ουσιολογίες. H ανάδυσή τους είναι διαδικασία ανοικτή και άδηλη· διαμεσολαβείται από εμπρόθετες πολιτικές παρεμβάσεις και είναι θεμελιωδώς σχεσιακή: προϊόν αλληλεπίδρασης και διαπραγμάτευσης, συνήθως εναντίωσης. Ο κομβικός ρόλος που η πολιτική-υποκειμενική παρέμβαση διαδραματίζει αναδείχθηκε και στη συνέχεια του συνεδρίου. Το νέο διεθνοποιημένο περιβάλλον δεν υφίσταται, ως απλή αντικειμενική πραγματικότητα, πέρα και πάνω από τους ανθρώπους που αφορά. Οι εισηγήσεις των A. Τσακίρη, K. Κανελλοπούλου και Μ. Giugni κατέδειξαν, η καθεμιά στον τομέα της, πως η «παγκοσμιοποίηση» υλοποιείται μέσα από τις ερμηνείες και τις πολιτικές παρεμβάσεις των δρώντων υποκειμένων, ανεξαρτήτως του αν αυτά ενεργοποιούνται ως ΜΚΟ, ως κινηματικές οργανώσεις ή ως κόμματα. Οπως όμως γνωστοποίησαν οι Ι. Μποτετζάγιας, M. Ψημίτης και Η. Kriesi, η παρέμβαση αυτή κινητοποιεί διαφορετικούς πόρους και επιδιώκει διαφορετικούς στόχους, κατά περίπτωση διαφορετικούς ή και ευθέως αντιτιθεμένους.
Σε κάθε περίπτωση, τα σύγχρονα οργανωτικά διλήμματα, το πρόβλημα της εσωτερικής δημοκρατίας αλλά και της πρακτικής αποτελεσματικότητας των οργανωμένων δράσεων, εξακολουθεί να βρίσκεται στο επίκεντρο όχι μόνο της μελέτης των κοινωνικών κινημάτων αλλά και της ίδιας της δημοκρατίας. Πρόκειται για διάσταση η οποία εξετάστηκε εκτενώς στις εισηγήσεις των Μ. Vakaloulis, Β. Klandermans και D. Rucht, «παραδίδοντας» έτσι τη σκυτάλη στην πλούσια συζήτηση στρογγυλής τραπέζης, που επακολούθησε, περί παγκοσμιοποίησης και συλλογικών δράσεων (με συμμετοχή των Γ. Φ. Κουκουλέ, N. Π. Μουζέλη, F. F. Piven, A. Ρήγου, S. Tarrow και K. Τσουκαλά). Είναι γεγονός ότι η «παγκοσμιοποίηση» της εποχής μας (γιατί «παγκοσμιοποιήσεις» υπήρξαν και στο παρελθόν) φέρνει μαζί της πολλές απειλές· φέρνει όμως παράλληλα και νέες ευκαιρίες για συλλογικές δράσεις, συνακόλουθα, και προσδοκίες.
* Θεωρία και πράξη
Σε μεγάλο βαθμό, βέβαια, η αποτίμηση του τοπίου είναι συνυφασμένη με τη θεωρητική προσέγγιση που θα ακολουθηθεί. Αν και η προσοχή σε ζητήματα θεωρίας διέπνεε ολόκληρο το συνέδριο, το πρόβλημα των μεθοδολογικών επιλογών αποτέλεσε θέμα ειδικής συζήτησης στην οποία συμμετείχαν οι N. Τάτσης και Μ. Diani. (Στη συζήτηση αυτή επρόκειτο να συμμετάσχει και ο Σ. Αλεξανδρόπουλος, ο ξαφνικός θάνατος του οποίου λίγο πριν από την έναρξη του συνεδρίου χάραξε τις συνειδήσεις όλων όσων συμμετείχαν.)
Ειδική περιοχή θεωρητικού προβληματισμού και εμπειρικής αποτίμησης αποτέλεσε και το λεγόμενο «βίαιο ρεπερτόριο δράσης», οι πολλαπλές εκφάνσεις του οποίου απασχόλησαν και απασχολούν τόσο τους μελετητές όσο και τους ενεργούς πολίτες. Οι παρεμβάσεις των M. Λογοθέτη, N. Σερντεδάκη και J. Goodwin κατέδειξαν το εύρος και την πολυπλοκότητα του φαινομένου, προειδοποιώντας πως οι προκατασκευασμένοι αφορισμοί συχνά αδυνατούν να συλλάβουν τις πλέον κρίσιμες διαστάσεις του.
Οι συλλογικές όμως κινηματικές δράσεις δεν είναι κατά κανόνα βίαιες. Είναι ο τρόπος με τον οποίο πολίτες χωρίς πόρους και κάθετες διασυνδέσεις με την εξουσία εγγράφουν αιτήματα, οράματα και αξιακές επιδιώξεις στη δημόσια σφαίρα, όταν οι υφιστάμενοι πολιτικοί θεσμοί αδυνατούν να το πράξουν. Στην πορεία, βέβαια, μεταλλάσσονται και οι ίδιοι οι θεσμοί. Αυτό συχνά διαφεύγει την προσοχή μας, τα κοινωνικά κινήματα είναι συνυφασμένα με κρίσιμες μακροσκοπικές διαδικασίες της νεωτερικότητας: τον εκδημοκρατισμό, την πολιτισμική γεφύρωση, τη γενικευμένη πύκνωση της επικοινωνίας στις ανθρώπινες κοινωνίες. Τις προϋποθέσεις των συλλογικών δράσεων στη σφαίρα των συναισθημάτων, των περιεχομένων πολιτικής και των πολιτικών οραμάτων που προτάσσονται διερεύνησαν οι N. Δεμερτζής, Σ. I. Σεφεριάδης και η Donatella della Porta, καταγράφοντας ένα τοπίο σύνθετο, γεμάτο προκλήσεις ερμηνείας και πρακτικής. Σε κάθε περίπτωση, το αίτημα για περισσότερη δημοκρατία, λογοδοσία και κοινωνική δικαιοσύνη είναι συνυφασμένο με μια ικανότητα ανάδειξης των κακώς κειμένων και άσκησης σύντονης πίεσης για την άρση τους. Κλείνοντας τις εργασίες του συνεδρίου, η F. F. Piven υπενθύμισε πως σε αυτήν ακριβώς την επαγγελία έγκειται και η δύναμη των σύγχρονων κοινωνικών κινημάτων.
Τα πρακτικά του συνεδρίου δημοσιεύονται στην ιστοσελίδα της Ελληνικής Εταιρείας Πολιτικής Επιστήμης στη διεύθυνση http: //www.politikinet.gr.
Ο κ. Σεραφείμ I. Σεφεριάδης είναι επίκουρος καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.
