Κάθε ταξίδι περιέχει ένα πλήθος άλλων ταξιδιών, κανένα ταξίδι δεν περιορίζεται στον εαυτό του.
Ζοζέ Σαραμάγκου, H πέτρινη σχεδία
Από την εποχή της Οδύσσειας το ταξίδι, νοητικό ή πραγματικό, μοιάζει να αποτελεί έκφραση της ανθρώπινης ελευθερίας και διαχρονική αναζήτηση της αυτο-πραγμάτωσης. H επιθυμία της περιπέτειας και η γοητεία του αγνώστου αφενός ή η επιστροφή σε κάποιες ρίζες και η ασφάλεια του νόστου αφετέρου σηματοδοτούν ακριβώς αυτή τη διάσταση. Εν τούτοις οι λόγοι για τους οποίους οι άνθρωποι ταξιδεύουν, τα μέσα του ταξιδιού, η κοινωνική σύνθεση των ταξιδιωτών, τα δρομολόγια, οι χρόνοι, το κόστος, οι πρακτικές, οι συμβολισμοί και οι αναπαραστάσεις του ταξιδιού, όλα υπόκεινται σε ιστορικούς προσδιορισμούς και διαφοροποιούνται μέσα στον ιστορικό χρόνο. H αυτονόητη σήμερα και γενικευμένη ερώτηση «πού θα πας διακοπές φέτος;», οι προσφορές για φθηνά ταξίδια, η διόγκωση της τουριστικής βιομηχανίας, τα διαφημιστικά σλόγκαν για τις διακοπές γίνονται περισσότερο κατανοητά αν ανατρέξουμε στην ιστορική στιγμή της «εφεύρεσης των διακοπών». Και η «εφεύρεση» αυτή εξαρτάται, με τη σειρά της, από την «εφεύρεση του ελεύθερου χρόνου».
Κατά τη μετάβαση στη σύγχρονη βιομηχανική εποχή συνέβη μια σημαντική πολιτισμική αλλαγή που αφορά τη συνείδηση του χρόνου. H ανάπτυξη του βιομηχανικού καπιταλισμού επέβαλε, μέσα στον 19ο αιώνα, τον χρόνο της εργασίας ως κυρίαρχο κοινωνικό χρόνο. Ο χρόνος γίνεται με αυτόν τον τρόπο η αφηρημένη μονάδα υπολογισμού για κάθε ανθρώπινη πράξη και αποκτούν νόημα η εξοικονόμηση του χρόνου και η χρήση του χρόνου ως μέτρου για την απόδοση. Ταυτόχρονα η εξέλιξη της πουριτανικής ηθικής τοποθετεί στον πυρήνα του νέου συστήματος αξιών το καθήκον της εργασίας και τη φιλοπονία. Κάθε άνθρωπος αποκτούσε έτσι, σύμφωνα με τον E. Π. Τόμσον, «τον δικό του εσωτερικό μετρητή του χρόνου». Αυτός ο σύγχρονος χρόνος είναι ευθύγραμμος και μετρήσιμος ενώ αρχίζει να διαχωρίζεται με σαφήνεια η εργασία από τη σχόλη. Στο πλαίσιο λοιπόν των γενικότερων αλλαγών που ορίζονται από τον εκσυγχρονισμό και τη νεωτερικότητα, η σχόλη αναδύεται ως διακριτός κοινωνικός χρόνος. Ο χρόνος της σχόλης θα οριστεί κατ’ αναλογίαν προς τον χρόνο της εργασίας – προβλέψιμος, οργανωμένος, θεσμοθετημένος, πλήρης, δραστήριος και βασιζόμενος σε σύγχρονες αξίες. H χρήση του ελεύθερου χρόνου έπρεπε να είναι ορθολογική και ηθικά αποδεκτή, μια αρχή που συνδεόταν περισσότερο με τις κατώτερες τάξεις. Παρά τις προσπάθειες χειραγώγησης αυτού του χρόνου της σχόλης ωστόσο ενυπάρχει στον ίδιο τον ορισμό του ελεύθερου χρόνου η έννοια της χειραφέτησης και της ατομικής ελεύθερης επιλογής. Ο χρόνος της σχόλης είναι λοιπόν ταυτόχρονα χρόνος της τάξης και της αταξίας.
Μέσα στον 19ο αιώνα ελεύθερο χρόνο με τη σύγχρονη έννοια είχαν οι ανώτερες τάξεις, οι οποίες εισήγαγαν και το πρότυπο του παραθερισμού σε παραθαλάσσιες λουτροπόλεις και σε ηπειρωτικά κέντρα με ιαματικές πηγές. Με στόχο την «κούρα» και με ηθική νομιμοποίηση τη φροντίδα της υγείας, οι ευρωπαϊκές ελίτ δημιούργησαν έναν νέο τύπο κοινωνικής διάκρισης όπου συνδυάζονταν η πολυτέλεια, η μόδα και η άνεση. Παράλληλα, το ταξίδι με τη μορφή της «Μεγάλης Περιήγησης» (Grand Tour) είχε ως στόχο τη γνωριμία της «Ανατολής», του αρχαίου και του χριστιανικού κόσμου. Ηταν ένα ταξίδι όχι μόνο στον χώρο αλλά και στον χρόνο, στις ρίζες του δυτικοευρωπαϊκού πολιτισμού, μια αισθητική εμπειρία που αντιπροσώπευε το πρότυπο της «καλλιεργημένης σχόλης».
H επανάσταση των υλικών συνθηκών του ταξιδιού, με τον σιδηρόδρομο και το ατμόπλοιο, δημιούργησε τους όρους για τον εκδημοκρατισμό των διακοπών. Οι γρήγορες και φθηνές μετακινήσεις μετέτρεψαν τον περιηγητή σε τουρίστα. Στη νέα κουλτούρα των διακοπών κυριαρχούν η μαζικότητα, τα τουριστικά πρακτορεία, οι οδηγοί και οι χάρτες. Ο διάσημος Thomas Cook οργάνωσε το πρώτο του τουριστικό ταξίδι το 1841, ίδρυσε την εταιρεία του το 1851 και την ίδια χρονιά μετέφερε 165.000 άτομα στην παγκόσμια έκθεση του Λονδίνου. Στις δεκαετίες 1840-1860 εξάλλου δημοσιεύονται οι περίφημοι τουριστικοί οδηγοί Murray, Baedeker και Joanne. Το ταξίδι συνοψίζεται σε μια σειρά επισκέψεων, σχεδιασμένων λεπτομερώς από τον τουριστικό οδηγό, ο οποίος εκλαϊκεύει την εμπειρία της εξερεύνησης.
Μέσα στον 20ό αιώνα οι διακοπές αποκτούν μαζικό και διαταξικό χαρακτήρα και αναπτύσσονται στρατηγικές κατανάλωσης. H «ανάγκη» για διακοπές γίνεται στη συνέχεια «δικαίωμα», έτσι ώστε η αδυναμία να πάει κάποιος διακοπές να παρουσιάζεται ως αδικία. H προσδοκία των διακοπών δεν ταυτίζεται με την ξεκούραση. Οι παραθεριστές θέλουν, στη διάρκεια των διακοπών, να ξεφύγουν από τους κοινωνικούς τους ρόλους, να τοποθετήσουν σε παρένθεση τις πειθαρχίες που απορρέουν από την εργασία και την αστική ζωή. Οι διακοπές ορίζονται σε αντίθεση με την καθημερινότητα ενώ αναδεικνύονται ταυτόχρονα σε καθοριστικό στοιχείο για την κατασκευή ταυτοτήτων. H τηλεοπτική διαφήμιση για την προώθηση του γαλλικού τουρισμού, με τον Γούντι Αλεν να προτρέπει τους συμπατριώτες του Αμερικανούς «Ας ερωτευτούμε πάλι», επιβεβαιώνει τις διακοπές και το ταξίδι ως χρόνο, και τόπο, της αναμενόμενης ευτυχίας.
H κυρία Χριστίνα Κουλούρη είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια της Ιστορίας στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης.
