Στη βιομηχανία των επετείων, τα πενηντάχρονα από τον θάνατο του Στάλιν μάλλον δεν έχουν μεγάλη ζήτηση. Αν υιοθετήσουμε την άποψη του ιστορικού Eric Hobsbawm ότι ο 20ός αιώνας είναι ο αιώνας των άκρων, τότε δύο είναι τα πρόσωπα που τον ενσαρκώνουν: ο Χίτλερ και ο Στάλιν. Αλλά ο Χίτλερ έχει μεγαλύτερη ζήτηση. Απόδειξη οι ταυτίσεις: Αλλοι τον ταυτίζουν με τον Μιλόσεβιτς και τον Σαντάμ, άλλοι με τον Σαρόν και τον Μπους. Αντίθετα ο Στάλιν έχει περιοριστεί στην ενδοαριστερή κατανάλωση. Αλλωστε αυτός καθιέρωσε την αρχή της αλληλοφαγίας, όπου οι σύντροφοι προηγούνται των αντιπάλων.
Η σημαντικότερη διαφορά στην αποτίμηση των δύο είναι ότι ενώ τα εγκλήματα του ναζισμού φορτώνονται στον Χίτλερ, τα εγκλήματα του σταλινισμού ενοχοποιούν τον κομμουνισμό. Το βλέπει κανείς και στα βιβλία με μεγάλη κυκλοφορία. Βιογραφίες του Χίτλερ από τη μία, Μαύρη βίβλος του κομμουνισμού από την άλλη. Ωστόσο αμφότεροι, σήμερα, θεωρούνται τέρατα που επιβλήθηκαν με τη βία. Ξεχνάμε όμως ότι στην εποχή τους λατρεύτηκαν. Λησμονούμε επίσης ότι δεν επιβλήθηκε παντού με τη βία η λατρεία τους αλλά ήταν εθελοντική.
Οι λόγοι αυτής της λατρείας δεν είναι απλοί. Είναι τόσο σύνθετοι όσο και η ιστορία του κομμουνισμού, όσο και η ιστορία του 20ού αιώνα. Ούτε με την εξιδανίκευση ούτε με τη δαιμονοποίηση μπορεί να εξηγηθεί αυτή η ιστορία. Ούτε ακόμη με την καθησυχαστική αντίληψη που εξηγεί τα πάντα με τη λογική της σύγκρουσης ανάμεσα σε δύο αντιτιθέμενες αντιλήψεις για τον κόσμο, η οποία άρχισε το 1917 και τέλειωσε το 1989. Λ.χ. πώς να εξηγηθεί η σιωπή διανοουμένων για τα εγκλήματα του Στάλιν, για εγκλήματα της ίδιας φύσης και έκτασης για τα οποία κατήγγελλαν με δριμύτητα τον φασισμό και τον ιμπεριαλισμό; Και καλά τότε, καθώς μερικοί από αυτούς ζούσαν σε χώρες όπου το μακρύ χέρι του Στάλιν μπορούσε να τους φτάσει. Μετέπειτα; Μετά την αποκαθήλωσή του; Γιατί αυτή η αιδήμων σιωπή; Και ακόμη, γιατί οι σημερινοί μελετητές δεν τους θέτουν αυτά τα ενοχλητικά ερωτήματα και δεν σχολιάζουν αυτές τις σιωπές; Την ίδια αποσιώπηση συναντούμε και στα απομνημονεύματα των ιστορικών ηγετών της Αριστεράς. Ούτε είδαν ούτε άκουσαν. Κατά τη γνώμη μου, το κρισιμότερο ερώτημα που θα αντιμετωπίσουν οι ιστορικοί τις επόμενες δεκαετίες είναι τι ήταν ο κομμουνισμός που διέτρεξε τον 20ό αιώνα. Δεν είμαστε έτοιμοι ακόμη, όχι επειδή μας λείπουν τα αρχεία, αλλά επειδή μας λείπουν τα εννοιολογικά εργαλεία. Προϋπόθεση είναι η ανοικείωση με τον σταλινισμό που συνέχισε να υπάρχει και χωρίς τον Στάλιν, κατ’ αντίθεση με τον ναζισμό που θάφτηκε εκεί όπου αυτοκτόνησε ο Χίτλερ. Προϋπόθεση είναι η ανοικείωση με την εποχή, τις νοοτροπίες και τις αντιθέσεις της.
Μια ιδέα της λατρείας του Στάλιν παίρνει κανείς από τα κείμενα που δημοσιεύτηκαν όταν πέθανε. Από τα πολλά, θα παρουσιαστούν εδώ τέσσερα: Τα δύο πρώτα είναι ποιήματα και ανήκουν σε δύο επιφανείς ποιητές, τον Γιάννη Ρίτσο (1909-1990) και τον Τάσο Λειβαδίτη (1922-1988). Και οι δύο αποσιώπησαν, αργότερα, τα ποιήματα αυτά και δεν τα συμπεριέλαβαν σε καμία συλλογή τους. Το τρίτο είναι μια περιγραφή του Στάλιν από τον Νίκο Ζαχαριάδη (1903-1976) που δημοσιεύτηκε σε παιδικό περιοδικό των πολιτικών εξόριστων στις Ανατολικές χώρες. Δηλαδή παιδικό και παιδαγωγικό ανάγνωσμα. Το τέταρτο είναι απόσπασμα από τη σχετική προκήρυξη της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ. Στα κείμενα αυτά θα βρει κανείς όλους τους συμβολικούς τόπους της εποχής: υψικαμίνους, φράγματα, σκαλωσιές, ατσάλι και κάρβουνο, τα σύμβολα δηλαδή της σοσιαλιστικής εκβιομηχάνισης. Ηλιους, καμπάνες και όρκους, τα σύμβολα της θρησκευτικής λατρείας. Τσουκάλια και καρβέλια και λυχνάρια, και γιαγιάδες με τσεμπέρια και λιγόλογους νοικοκύρηδες, τα σύμβολα δηλαδή του καθ’ ημάς μεταπολεμικού φολκλόρ. Τα κείμενα αυτά δίνουν μια διάσταση του Στάλιν και της λατρείας του που συνήθως δεν παίρνουμε υπόψη μας. Δηλαδή ότι ο Στάλιν ήταν επίσης μια κατασκευή των σταλινικών.
Ο Πικάσο σχεδίασε αυτή την προσωπογραφία του Στάλιν το 1953, όταν του το ζήτησε ο ποιητής και φίλος του Λουί Αραγκόν, για το εξώφυλλο της επιθεώρησης «Les Lettres francaises». Η επιλογή του να απεικονίσει τον σοβιετικό ηγέτη σε νεαρή ηλικία, υμνώντας την αιώνια νεότητά του, θεωρήθηκε εικονοκλαστική, προκάλεσε έντονες αντιδράσεις και καταδικάστηκε από το Γαλλικό Κομμουνιστικό Κόμμα. Ο αρχισυντάκτης της επιθεώρησης Πιερ Ντιξ, έκπληκτος από τη θύελλα διαμαρτυριών των αναγνωστών, τηλεφώνησε στην Ελσα Τριολέ, σύζυγο του Αραγκόν: «Μα, Ελσα, ο Στάλιν δεν είναι και ο Πατέρας Θεός!». Εκείνη τον διέκοψε λέγοντας: «Μα αυτό ακριβώς είναι, Πιερ…»
Οχι, δεν είναι αλήθεια. Δεν είναι αλήθεια.
Σταματήστε λοιπόν τις καμπάνες. Σταματήστε τις
Ο Ιωσήφ Στάλιν δεν πέθανε.
Είναι παρών ο Στάλιν στο παγκόσμιο πόστο του.
Ο Στάλιν ανεβάζει στις επάλξεις των πέντε ηπείρων τις σημαίες της ειρήνης.
Ο Στάλιν ετοιμάζει με το σκόρπιο αλεύρι του κόσμου
Ενα ολοστρόγγυλο καρβέλι υγείας.
Σταματήστε λοιπόν τις καμπάνες. Σταματήστε τις.
Οσο κι αν μονόφθαλμα κανόνια στρέφουν το μαύρο ρύγχος τους ίσα κατά την υψικάμινο των ελπίδων μας ο Στάλιν αγρυπνεί στο παγκόσμιο πόστο του.
Σώπα γιαγιά και σκούπισε με το τσεμπέρι σου τα μάτια σου.
Οταν σβύνει η φωτιά σου κάτω από το τσουκάλι σου
Είναι ο Στάλιν που σκύβει και φυσάει τη φωτιά σου ν’ ανάψει.
Οταν λείπει από το τραπέζι μας το ψωμί κι από το στρώμα μας τ’ όνειρο κι απ’ το δώμα μας το λυχνάρι είναι ο Στάλιν που ανάβει τα μεγάλα ηλεκτρικά στον ορίζοντα κι ακούμε κάτω από τα τούνελ της νύχτας τη βοή των τραίνων που μεταφέρουν λάδι και ψωμί και κάρβουνο στους πεινασμένους.
Γιατί ο Στάλιν είναι ο πρωτογιός των προλετάριων κι ο Στάλιν είναι ο πατέρας τους
Για τούτο κι ο πιο μαύρος τοίχος της πιο μαύρης νύχτας
Είναι γιομάτος απ’ τους σωλήνες του φωτός.
Σταματήστε λοιπόν τις καμπάνες
Οι αιώνες σκαρφαλώνουν στην κορυφή της ψυχής του ν’ ανασάνουν μην πείτε πως ο ήλιος ορφάνεψε. Κοιτάχτε
Κάθε ήλιος και σελίδα – μέρα με την ημέρα – με τους ήλιους των 74 χρόνων του έφτιαξε ένα χοντρό βιβλίο από ατσάλι και τ’ ακούμπησε στα γόνατα του κόσμου
Ιωσήφ Βησσαριόνοβιτς Στάλιν
Το έργο του: Λευτεριά
Σταματήστε λοιπόν τις καμπάνες κι ακούστε
Πάνου από την κόκκινη πλατεία στην εξέδρα του ήλιου
ο Ιωσήφ Βησσαριόνοβιτς Στάλιν μιλάει: «Υπερασπείστε, Λαοί, την Ειρήνη».
Τάσος Λειβαδίτης: Το μεγάλο αγκωνάρι
Ο Στάλιν δεν πέθανε
Οταν οι εργάτες χτίζουν τις μεγάλες γέφυρες για να περάσει το μέλλον
Ο Στάλιν ζει.
Οταν οι κόκκινοι φαντάροι αγρυπνάνε για την πατρίδα τους και την Ειρήνη
Ο Στάλιν ζει.
Οταν μισούμε τον πόλεμο, όταν αντιστεκόμαστε στον πόλεμο
Ο Στάλιν ζει.
Οταν ελπίζουμε, όταν τραγουδάμε, όταν παλεύουμε
Ο Στάλιν ζει.
(…)
Γιατί ο Στάλιν δεν είναι ένας άνθρωπος για να μπορεί να πεθάνει
Ο Στάλιν είναι η ελπίδα και το ψωμί, είναι τ’ ατσάλι και η Ειρήνη.
Ο Στάλιν είναι ποτάμι και φράγμα, υψικάμινος και σημαία.
Ο Στάλιν είναι το μεγάλο αγκωνάρι που ακουμπάει ο κόσμος.
(…)
Νίκος Ζαχαριάδης: Ο Στάλιν για παιδιά
Στη δουλειά του ο Στάλιν είναι λιγόλογος, συγκεκριμένος, πραχτικός. Δεν ανέχεται την πολυλογία. Θέλει λίγα λόγια, καθαρά και συγκεκριμένα και πιάνει αμέσως το βασικό νόημα χωρίς ν’ αφήνει να του ξεφεύγει και η μικρή λεπτομέρεια. Και στην προσοχή και σημασία που δίνει στο επιμέρους ζήτημα, στη λεπτομέρεια, βλέπεις ότι και στο μικρό ο Στάλιν είναι Μεγάλος. Δεν αγνοεί, ούτε περιφρονεί το φαινομενικά ασήμαντο και ανάξιο προσοχής. Ξαίρει όσο κανένας άλλος ότι τα μεγάλα έργα συναρμολογούνται από μικρές καταχτήσεις, επιτυχίες απ’ την καθημερινή πείρα με τα θετικά και τ’ αρνητικά της και όχι μόνο στα πράγματα μα κυρίως στους ανθρώπους. Και σ’ αυτό λοιπόν ξεφανερώνεται το μεγαλείο και η ανωτερότητά του…
Δημοσιεύθηκε στο παιδικό περιοδικό Αετόπουλα, Απρίλιος 1953
ΚΚΕ: Στο όνομα του Στάλιν
Στην ιερή αυτή στιγμή αυτόν τον όρκο δίνουν μπροστά στο Μεγάλο Νεκρό οι κουκουέδες και οι αγωνιστές όλης της Ελλάδας: Να μείνουν πιστοί στην επιταγή αυτή του Στάλιν, πιστοί στη Μεγάλη Σοβιετική Ενωση και το κόμμα των κομμουνιστών της.
Απόφαση της ΚΕ του ΚΚΕ, περιοδικό Νέος Κόσμος, Απρίλης 1953
Ο κ. Αντώνης Λιάκος είναι καθηγητής της Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
