Ο ανανεωτής της ηθικής φιλοσοφίας
Την περασμένη Κυριακή πέθανε στη Βοστώνη ένας από τους μεγαλύτερους διανοητές της εποχής μας, ο φιλόσοφος Τζων Ρωλς (John Rawls, 1921-2002). Πόσο πολλά είναι αυτά που η σύγχρονη ηθική και πολιτική φιλοσοφία, την οποία καλλιέργησε, χρωστά στον Ρωλς είναι δύσκολο να αποτυπωθεί σε λίγες γραμμές. Μπορεί πια όμως κανείς χωρίς δισταγμό να χαρακτηρίσει τον Ρωλς ως τον σπουδαιότερο ηθικό και πολιτικό φιλόσοφο του 20ού αιώνα.
Ο Ρωλς γεννήθηκε στη Βαλτιμόρη πριν από 81 χρόνια και σπούδασε φιλοσοφία στο Princeton. Εκεί άρχισε να διδάσκει ηθική και πολιτική φιλοσοφία, για να συνεχίσει ως καθηγητής στο Cornell, στο ΜΙΤ και τελικά στο Harvard, όπου παρέμεινε επί 40 χρόνια. Αφιερώθηκε ολοκληρωτικά στη διδασκαλία και την έρευνα και, παρά το ότι τα ζητήματα που ερεύνησε συνδέονται στενά με την πολιτική πράξη, δεν θέλησε ποτέ να εγκαταλείψει τη θεωρία και το σπουδαστήριο ούτε να διεκδικήσει κοινωνική επιρροή άλλη από την πενιχρή εκείνη που στην εποχή μας χαρίζει η ακαδημαϊκή δράση και οι επιστημονικές δημοσιεύσεις.
Και όμως, ακαδημαϊκά η επιρροή του Ρωλς ήταν και παραμένει μοναδική. Η παγκόσμια απήχηση του έργου του δεν έχει, στον τομέα στον οποίο αφιερώθηκε, όμοιά της, τουλάχιστον τα τελευταία 50 χρόνια, και αυτό δεν είναι αποτέλεσμα ιστορικών συγκυριών αλλά συνέπεια μιας τιτάνειας διανοητικής προσπάθειας όσο και πνευματικής και ηθικής στράτευσης που δεν μπορούσε τελικά παρά να αποσπάσει τη γενική αναγνώριση.
Το θέμα που τον απασχόλησε από την αρχή υπήρξε η δυνατότητα διαμόρφωσης μιας δίκαιης ρύθμισης της κοινωνικής μας συμβίωσης. Ανυποχώρητα επέμεινε στη θέση ότι μπορούμε και οφείλουμε να διαμορφώσουμε συνθήκες περιορισμού του πόνου και της αδικίας που προκαλείται από τις ποικίλες μορφές εμφάνισης του ατομικού και συλλογικού εγωισμού, οι οποίες ωθούν τους ανθρώπους σε πλεονεξία, φανατισμό, μισαλλοδοξία, πολέμους, τυραννία, ομαδική βία. Πίστευε ότι αποτελεί επιτακτικό καθήκον της φιλοσοφίας να δείξει πρώτη αυτή ποιες ακριβώς ρυθμίσεις θα κατηύθυναν τη συμβίωση των πολιτών σε ένα κράτος αλλά και των λαών στη διεθνή κοινωνία πάνω σε αρχές αμοιβαίου σεβασμού μεταξύ ισότιμων ηθικών υποκειμένων και μέριμνας προς όσους βρίσκονται σε μειονεκτική θέση. Και αυτό δεν είναι έργο που επιτελείται με συνθήματα και καταγγελίες, αλλά απαιτεί τεράστια διανοητική προσπάθεια ώστε ακόμη και στις λεπτομέρειες και με τη μεγαλύτερη δυνατή συστηματικότητα και ακρίβεια να διαμορφωθεί μια πρόταση δίκαιης θέσμισης που κανείς να μην μπορεί εύλογα να απορρίψει. Καρπός μόχθου μιας ολόκληρης 20ετίας υπήρξε το βιβλίο του Α Theory of Justice (1971) που άλλαξε μεμιάς και κατά τρόπο πρωτοφανή τον διεθνή φιλοσοφικό διάλογο. Το βιβλίο έχει ήδη μεταφραστεί σε 27 γλώσσες, μεταξύ των οποίων και η ελληνική (μια πολύ καλή μετάφραση, που εκδόθηκε από τον οίκο «Πόλις» το 2000).
Η τεράστια απήχηση του έργου οφείλεται, εκτός από τις ικανότητες του συγγραφέα του, επίσης στην τόλμη που επέδειξε και την υπεράνθρωπη προσπάθεια που κατέβαλε. Μέχρι την εμφάνισή του επικρατούσε για ένα σχεδόν αιώνα μια μεγάλη δυσπιστία απέναντι σε κάθε είδους ηθική πραγματεία και μόνες αποδεκτές κρίνονταν γλωσσικές ή άλλες φορμαλιστικές αναλύσεις ή κοινωνιολογικές (εμπειρικές, λειτουργιστικές ή ιστοριστικές) προσεγγίσεις, μέσα σε ένα κλίμα διάχυτου σχετικισμού και σκεπτικισμού ή επιστημολογικής καθαριομανίας. Ο Ρωλς αποτόλμησε να ξαναπιάσει στην ουσία του ένα από τα μεγαλύτερα ηθικά προβλήματα και να επαναλάβει, με σύγχρονους όρους και με ενσωμάτωση της εν τω μεταξύ ιστορικής εμπειρίας, το εγχείρημα των μεγάλων του πνεύματος, συνεχίζοντας την παράδοση που εγκαινίασαν ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης, και από τους νεότερους οι Χομπς, Λοκ, Ρουσσώ και Καντ.
Οπως κάθε μεγάλο φιλοσοφικό έργο, έτσι και το δικό του δεν ξεχωρίζει κυρίως για τις απαντήσεις που δίνει, αλλά για τον πρωτότυπο τρόπο που τολμά να αναδιατυπώσει τα βασικά προβλήματα της ηθικής φιλοσοφίας, κατορθώνοντας να δομήσει ορθολογικά μια συζήτηση που ως τώρα δεν είχε, σε ορισμένες πτυχές της, ξεπεράσει το επίπεδο αόριστων και διαισθητικών παρατηρήσεων. Σήμερα, αν η εικόνα είναι εντελώς διαφορετική από το 1971 και αν μεγάλου διαμετρήματος ακαδημαϊκοί δάσκαλοι σε όλον τον κόσμο ξανασυζητούν με πρωτόγνωρο βάθος και διαύγεια τα μεγάλα θέματα της ηθικής και πολιτικής φιλοσοφίας, είναι κάτι που, όσο και αν φαίνεται απίστευτο, οφείλεται σε ένα κυρίως άτομο. Οσοι γνώρισαν τον Ρωλς από κοντά, μαρτυρούν ότι όλα προήλθαν από έναν άνθρωπο εξαιρετικά σεμνό και πράο, που εντυπωσίαζε για την καλοσύνη του πιο πολύ και από το βάθος της σκέψης του.
Στο δεύτερο μεγάλο βιβλίο του, Political Liberalism (1993), ο Ρωλς επανέρχεται στη θεωρία της δικαιοσύνης για να αναθεωρήσει όχι το περιεχόμενό της αλλά τις φιλοσοφικές της αξιώσεις. Προσπαθεί να την παρουσιάσει όχι ως διδασκαλία που διεκδικεί απόλυτη αλήθεια, αλλά ως πρόταση ικανή να γίνει πολιτικά αποδεκτή ακόμη και από όσους διαφωνούν κοσμοθεωρητικά με τον προτείνοντα ή μεταξύ τους. Αγωνιά μήπως κοσμοθεωρητικές διαφωνίες εμποδίσουν τον περιορισμό του πόνου και της αδικίας, κάτι που κατ’ αυτόν έχει απόλυτη ηθική προτεραιότητα, και δίνει πρώτος το παράδειγμα της απαιτούμενης αυτοσυγκράτησης, μειώνοντας τις φιλοδοξίες της θεωρίας του. Το ίδιο εγχείρημα επαναλαμβάνει και στο τελευταίο βιβλίο του, The Law of Peoples (1999), ως προς τις διεθνείς σχέσεις: επιχειρεί να δείξει ότι προέχει ηθικά η ειρηνική συνεννόηση και ότι, παρά τις πολιτιστικές διαφορές, όλα τα έθνη που θέλουν να είναι στοιχειωδώς ευπρεπή μπορούν να συμφωνήσουν σε ορισμένες βασικές αρχές υπερεθνικής δικαιοσύνης. Τα δύο αυτά έργα μπορούν να διαβαστούν μόνο ως προεκτάσεις της θεωρίας της δικαιοσύνης, που παραμένει ένα από τα μεγαλύτερα έργα που ο 20ός αιώνας κληροδότησε στις επόμενες γενιές.
Ο κ. Παύλος Κ. Σούρλας είναι καθηγητής της Φιλοσοφίας του Δικαίου στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
