Ο «πατέρας» της λαογραφίας
Συμπληρώθηκαν αυτές τις μέρες 79 χρόνια από τον θάνατο (12 Ιανουαρίου 1921) του Νικολάου Γ. Πολίτη, ιδρυτή και θεμελιωτή της επιστημονικής Λαογραφίας στην Ελλάδα. Προ μηνός συμπληρώθηκαν επίσης 90 χρόνια από την ίδρυση (1909) της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας και την έκδοση του περιοδικού συγγράμματός της «Λαογραφία».
Ο Πολίτης, γαλουχημένος με τα πρώτα μηνύματα της συλλογής «Ελληνικών δημοτικών τραγουδιών» του γάλλου φιλέλληνα Claude Fauriel (έτη έκδοσης 1824 -1825) και ερεθισμένος, ψυχολογικά, από τη γνωστή θεωρία του Γερμανού Jakob Philipp Fallmerayer, έδειξε πολύ ενωρίς την κλίση και το ενδιαφέρον του προς την κιβωτό της λαϊκής παράδοσης, στη μελέτη της οποίας αφιέρωσε τη ζωή του.
Το 1884 εισάγει, για πρώτη φορά, τον όρο «Λαογραφία» (για την ονομασία της νέας Επιστήμης) και το 1887, ως τμηματάρχης του υπουργείου Παιδείας, απηύθυνε εγκύκλιο στους έλληνες εκπαιδευτικούς και τους προέτρεπε να συγκεντρώσουν «λαογραφικό» υλικό. Το υλικό αυτό εχρησιμοποίησε κατόπιν στις εργασίες του, σχηματίζοντας παράλληλα τους πρώτους πυρήνες ενός άτυπου Λαογραφικού Αρχείου.
Το 1899 εξέδωσε τον πρώτο τόμο των «Παροιμιών» του (εκδόθηκαν συνολικά τέσσερις τόμοι ως το 1902, αλλά το έργο δεν ολοκληρώθηκε). Το 1904 εδημοσίευσε τους δύο τόμους ο πρώτος αποτέλεσε το coprus, ο δεύτερος τον εντυπωσιακό σχολιασμό των «Παραδόσεων», ο οποίος όμως δυστυχώς δεν ολοκληρώθηκε σε έναν τρίτο ή ενδεχομένως και τέταρτον τόμο. Τα έργα αυτά ανέδειξαν τον Νικόλαο Γ. Πολίτη σε έναν από τους μεγαλύτερους λαογράφους διεθνώς, όπως παρατηρούσε ο μαθητής του Στίλπων Κυριακίδης, γιατί εμφανίζουν τη Λαογραφία εξελιγμένη συγκριτική επιστήμη, που έχει ως στόχο της τη μελέτη και την ερμηνεία των λαϊκών εκδηλώσεων. Και ένα μέρος από τις εκδηλώσεις αυτές αποτελούν συνέχεια ή διαδοχή κοινωνικών δεδομένων, που προηγήθηκαν σε παλαιότερα βιώματα του ελληνικού λαού. Ο Κωστής Παλαμάς (σύγχρονός του) εσημείωνε ότι η μελέτη των «Παροιμιών» θα βοηθήσει στη σύνταξη μεγάλης συνθετικής εργασίας για την ελληνική «ψυχή», και χαρακτήρισε τις «Παραδόσεις» του Πολίτη «πολυτίμητο βιβλίο» και «δίτομο θησαυρό».
Το 1907 ο Πολίτης πρόσθεσε στην πανεπιστημιακή του διδασκαλία και μαθήματα «Λαογραφίας».
Δύο χρόνια αργότερα (1909), με τη συμπαράσταση σημαντικών επιστημόνων και λογοτεχνών της εποχής, ίδρυσε την «Ελληνική Λαογραφική Εταιρεία», το πρώτο επιστημονικό Ιδρυμα για την ανάπτυξη και προαγωγή των λαογραφικών ερευνών και σπουδών, που σχετίζονται με τον ελληνικό λαό και τους γειτονικούς επίσης λαούς της χερσονήσου του Αίμου, σε συγκριτική βάση.
Στον πρώτο τόμο του «Δελτίου» της Εταιρείας «Λαογραφία» εδημοσίευσε το προγραμματικό ομώνυμο άρθρο του, στο οποίο επισημοποίησε το όνομα της νέας Επιστήμης και παράλληλα καθόρισε τα όρια και το περιεχόμενό της.
Ο Νικόλαος Πολίτης ίδρυσε το 1914 και την «Εθνική Μουσική Συλλογή» με σκοπό την έρευνα και τη μελέτη της παραδοσιακής μας μουσικής και εδημοσίευσε το ίδιο έτος το πολυσυζητημένο βιβλίο του «Εκλογαί από τα τραγούδια του Ελληνικού λαού». (Το βιβλίο αυτό, όπως είναι γνωστό, δέχθηκε κριτική πηγών και κειμένων από τον Γιάννη Αποστολάκη (1929) και όχι μόνο , αλλά σήμερα, μια νηφαλιότερη επανεκτίμηση, τείνει να δικαιώσει τον εκδότη τους.)
Στο έργο του Πολίτη εξετάζονται όλα τα θέματα της Ελληνικής Λαογραφίας. Αρχικές επιστημονικές κατευθύνσεις του είναι η αρχαία και η βυζαντινή παράδοση και στη συνέχεια η διεθνής συγκριτική έρευνα, για μία «ανθρωπολογική» κατανόηση των λαϊκών εθίμων και δοξασιών, όπως επισήμανε ο καθηγητής Δημήτριος Λουκάτος.
Ο Ν. Γ. Πολίτης έζησε σε μια εθνικά δύσκολη εποχή, και εξέτασε με επιστημονική γνώση και υποδειγματική λεπτομέρεια τις πτυχές της ελληνικής λαϊκής ζωής διαλύοντας «τη σκοτεινιά ενός αντιδραστικού ιδεολογικού κατεστημένου, με το φως και την ιστορική αλήθεια του λαϊκού πολιτισμού», κατά την παρατήρηση του καθηγητή Μιχάλη Μερακλή. Παράλληλα επροκάλεσε το ενδιαφέρον επιστημόνων και λογίων για τη Λαογραφία, με αποτέλεσμα τη σύσταση τοπικών «Εταιρειών» και την ίδρυση περιοδικών με λαογραφική έρευνα του τόπου τους, όπως υπογράμμιζε ο αείμνηστος Γεώργιος Μέγας.
Από την πλευρά της Ιστορίας των Επιστημών στην Ελλάδα πιστεύω ότι ο Νικόλαος Γ. Πολίτης καταλαμβάνει μία από τις πρώτες θέσεις στη σειρά των προσωπικοτήτων του αιώνα που έφυγε. Μπορεί να έζησε ένα μεγάλο μέρος του 19ου αιώνα, όμως το κύριο και σπουδαιότερο έργο το πραγματοποίησε στις πρώτες δεκαετίες του 20ού. Ο Πολίτης ανήκει στις μεγάλες προσωπικότητες του 20ού αιώνα, όχι μόνο γιατί ίδρυσε και θεμελίωσε μια νέα επιστήμη, τη Λαογραφία, αλλά και γιατί με το έργο του άνοιξε δρόμους, για να τους συνεχίσουν οι νεότεροι.
Ο κ. Μηνάς Αλεξιάδης είναι καθηγητής Λαογραφίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
