Στη Νότια Αφρική κυριαρχούν μερικά φυτικά είδη του γένους «πρωτέας», κάποια εκ των οποίων έχουν εντυπωσιακά λουλούδια. Υπήρχε ένα σπανιότατο είδος, η διανομή του οποίου περιοριζόταν μόνο σε έναν συγκεκριμένο λόφο. Φυσικά αποφάσισαν να το προστατεύσουν με κάθε θυσία και εφήρμοσαν πλήρη αποκλεισμό της φωτιάς εκεί. Σε λίγο το είδος αυτού του φυτού χάθηκε γιατί απλούστατα η επιβίωσή του ήταν στενά συνδεδεμένη με την πυρκαϊά!
Στη Νότια Αφρική, όπως και στις περιοχές γύρω από τη Μεσόγειο, στην Καλιφόρνια στη Βόρεια Αμερική και στη Χιλή, στη Νότια, καθώς και σε τμήμα της Αυστραλίας, οι φωτιές συνιστούν υπαρκτό παράγοντα που εμπεριέχεται στη λειτουργία των οικοσυστημάτων μεσογειακού τύπου. Στη χώρα μας αυτά τα οικοσυστήματα είναι τα κυρίαρχα και τα βρίσκουμε ως 500 μέτρα υψόμετρο.
Οπως η βροχή και το χιόνι
«Σε πείσμα της ικανότητας του ανθρώπου να καταπολεμήσει τις πυρκαϊές με τα πιο σύγχρονα συστήματα από έδαφος και αέρα, καθώς και με τους καλύτερα εκπαιδευμένους πυροσβέστες του κόσμου, φαίνεται βέβαιον ότι οι φωτιές δεν θα σταματήσουν». Αυτά έγραψε στις αρχές της δεκαετίας του ’60 ο καθηγητής Μπίσγουελ του Πανεπιστημίου του Μπέρκλεϊ και δεν αφορούν βέβαια την Ελλάδα αλλά την Καλιφόρνια.
Σε έκθεση του Παγκοσμίου Οργανισμού Τροφίμων (FAO) το 2001 αναφέρεται ότι «οι επαναλαμβανόμενες πυρκαϊές είναι τμήμα των φυσικών οικοσυστημάτων, όπως είναι η βροχή, το χιόνι ή η θερμοκρασία. Πληροφορίες για επαναλαμβανόμενες φωτιές έχουν βρεθεί πολλές από το απώτατο παρελθόν σε γεωλογικές αποθέσεις». Μάλιστα αναφέρονται τόσο σε οικοσυστήματα που είναι προσαρμοσμένα στη φωτιά όσο και σε οικοσυστήματα που εξαρτώνται από τη φωτιά.
Οι ελέφαντες δεν χωράνε!
Οταν η ανεύρεση απολιθωμένων οστών από μεγάλα ζώα όπως τα λιοντάρια, οι ρινόκεροι και οι ελέφαντες χρησιμοποιείται στη χώρα μας για να αποδείξουμε την ύπαρξη δάσους, τι να γράψεις; Οτι είναι ζώα ανοιχτών θαμνώνων; Δεν χωράει το λιοντάρι και ο ελέφαντας στo δάσος! Είναι ζώα της σαβάνας, όχι της ζούγκλας. Κάποτε πρέπει να σταματήσουμε να κάνουμε σοβαρή επιστημονική συζήτηση με χρησιμοποίηση βιβλιογραφίας από τον Ταρζάν. Ούτε να αναφερόμαστε στο γεγονός της απουσίας κτηματολογίου. Κάτι που δεν ισχύει. Στη Ρόδο που έχει κτηματολόγιο ποτέ δεν σταμάτησαν οι πυρκαϊές. Χώρια που υπάρχουν πυρκαϊές σε χώρες που έχουν κτηματολόγια όπως η Γαλλία και η Ισπανία. Στις οποίες η αντιπολίτευση δεν απέδωσε τις πυρκαϊές στους πλουτοκράτες (KKE), στην προτεινόμενη αλλαγή του Συντάγματος (Συνασπισμός), στα τρία κακά της μοίρας μας (ΠαΣοΚ). Και όλοι να συμφωνούν στο να γίνει αναδάσωση. Κάτι τελείως λανθασμένο, βλαβερό και ξεπερασμένο.
Τα φυτά «γνωρίζουν» την πυρκαϊά
Ολα τα φυτά της χώρας μας έχουν προσαρμογές για να επανέλθουν μετά τη φωτιά και διακρίνουμε δύο βασικές κατηγορίες: στην πρώτη ανήκουν όλα εκείνα που επανέρχονται με την ενεργοποίηση φύτρωσης των σπερμάτων τους· στη δεύτερη ανήκουν όλα εκείνα των οποίων, μολονότι το υπέργειο μέρος καίγεται, οι ρίζες παραμένουν ανέπαφες. Τέτοια φυτά είναι το πουρνάρι, η δάφνη, η κουμαριά, η αγριελιά και άλλα που, με εξαίρεση τα πεύκα, συνιστούν τα κυρίαρχα φυτά των ελληνικών μεσογειακών οικοσυστημάτων. Σε αυτά οι ρίζες έχουν βιομάζα διπλάσια από τα υπέργεια μέρη. Τα φυτά αυτά επανέρχονται με παραβλαστήματα και οι ανέπαφες ρίζες συγκρατούν το έδαφος (πέρυσι στις περιοχές που είχαμε πλημμύρες δεν υπήρχαν πυρκαϊές!). Τα πεύκα επανέρχονται μόνο με ενεργοποίηση της φύτρωσης των σπόρων τους. Αν δεν καούν οι κουκουνάρες, δεν ανοίγουν ούτως ώστε να εμφανιστούν τα σπέρματα και να φυτρώσουν. Στην «αναδάσωση» της Πεντέλης είχαν ανοίξει κάτι τεράστιες λακκούβες όπου φύτευαν ένα πευκάκι ξεριζώνοντας καμιά δεκαριά που είχαν βγει από μόνα τους.
Ολα αυτά, βέβαια, με την προϋπόθεση ότι η καμένη περιοχή δεν θα βοσκηθεί, κάτι που δεν γίνεται, μια και ακόμη και στην Πεντέλη και στην Πάρνηθα τα γίδια βόσκουν ανενόχλητα στις περιοχές που κάηκαν.
Θέλουν να καούν γρηγορότερα!
Ας συνεχίσουμε με ένα εύκολο πείραμα που δεν μπορεί να αμφισβητηθεί. Παίρνουμε ένα κιλό χώμα από μια περιοχή με φυσική βλάστηση (πευκοδάσος ή θαμνώνα) και το χωρίζουμε σε δύο μισόκιλα. Το ένα το βάζουμε στον φούρνο της ηλεκτρικής κουζίνας και το αφήνουμε στους 120 βαθμούς για μισή ώρα. Μετά και τα δύο μισόκιλα τα βάζουμε σε γλάστρες και τα ποτίζουμε. Σε αυτό που κάηκε βλέπουμε να φυτρώνουν περισσότερα φυτά. Δηλαδή, υπάρχει μια τράπεζα σπερμάτων στο έδαφος που περιμένει την επόμενη φωτιά για να φυτρώσει.
Εστω τώρα ότι παίρνουμε ένα κιλό πεύκο και ένα κιλό έλατο και τα βάζουμε ξεχωριστά στο τζάκι. Το πεύκο καίγεται πολύ γρηγορότερα, μολονότι βγαίνει σε περισσότερο επικίνδυνες και ζεστές περιοχές. Και εδώ ερχόμαστε στη Θεωρία του Ματς την οποία διατύπωσε στη δεκαετία του ’70 και έλεγε ότι τα οικοσυστήματα που υπάρχουν στις περισσότερο επικίνδυνες κλιματικές περιοχές όπως στη Μεσόγειο επιδιώκουν να καούν όσο το δυνατόν νωρίτερα. H ρητίνη και οι κουκουνάρες που πετάγονται και μεταφέρουν τη φωτιά στα πεύκα και τα εύφλεκτα αέρια που παράγουν τα αρωματικά φυτά – για να μην πάμε στη φλεγόμενη βάτο – ενισχύουν αυτή την άποψη. Γιατί όμως τα φυτά να θέλουν να καούν;
Εστω ότι κάποιος έχει δύο στοίβες ξύλα: στην πρώτη έχει πέντε κιλά με χλωρά και στη δεύτερη 10 κιλά από τα οποία τα πέντε είναι ξερόκλαδα και πευκοβελόνες. Ποια στοίβα θα πάρει ευκολότερα φωτιά; Σίγουρα εκείνη με τα 10 κιλά και τα ξερόκλαδα.
Αυτό έχει συμβεί δυστυχώς στα πευκοδάση μας! Τα οποία έχουν έναν κύκλο ζωής περίπου 80 ετών. Δυστυχώς η πλειονότητα των δασών μας έχει μετατραπεί σε «γηροκομεία», στα οποία η πιθανότητα εμφάνισης πυρκαϊάς μεγαλώνει χρόνο με τον χρόνο.
Χρειάζονται καθάρισμα
Εστω ότι κάθε χειμώνα πάμε στο πευκοδάσος και το κλαδεύουμε απομακρύνοντας τα γέρικα – νεκρά συνήθως – κλαριά και συγχρόνως «καθαρίζουμε» το έδαφός του από τις πευκοβελόνες. Ακόμη, τον χειμώνα μετά από βροχή και με δυνατό κρύο μπορούμε να βάλουμε και προγραμματισμένη φωτιά. Με αυτήν καίγονται μόνο οι πευκοβελόνες και τα ξερά κλαριά ενώ τα πεύκα μένουν ανέπαφα. Μπορεί σε αυτή την περίπτωση να δράσει με ευκολία ένας εμπρηστής ή κάποια άλλη αιτία; H απάντηση είναι σαφέστατα αρνητική.
Και στους ανθρώπους μπορεί κάποιος να δολοφονηθεί 20 ετών, η θνησιμότητα όμως αυξάνεται πολύ μετά τα 80. Τι νόημα έχει άραγε το κλάδεμα ενός δένδρου άλλο από την επαναφορά σε νεαρότερη ηλικία; Κάτι σαν… λίφτινγκ αλλά πραγματικό!
Οι οικοπεδοφάγοι και το συμπέρασμα
Δεν θα ισχυριστώ ότι δεν υπάρχουν οι λεγόμενοι οικοπεδοφάγοι που στην Ελλάδα εκμεταλλεύονται τα πάντα: από τις φωτιές, τις πλημμύρες και τους σεισμούς ως τις προεκλογικές περιόδους. Ας μην το παραξηλώνουμε όμως με αυτούς. Υπήρχαν οικοπεδοφάγοι στο Αγιον Ορος ή στον Υμηττό πάνω από το Μοναστήρι της Καισαριανής;
Επομένως είναι θέμα αλλαγής νοοτροπίας και διαχείρισης. Οταν ακόμη και σήμερα όλοι όσοι ασχολούνται με οποιονδήποτε τρόπο με το πρόβλημα των πυρκαϊών θεωρούν ότι με τη φωτιά το δάσος καταστρέφεται ολοκληρωτικά και η αναδάσωση είναι η μόνη λύση, πώς θα προχωρήσουμε στην πρόληψη; Πόσοι από αυτούς έχουν υπόψη τους ότι ένα καμένο πευκοδάσος έχει τη δυνατότητα φυσικής αναγέννησης με τα χιλιάδες πευκάκια που φυτρώνουν μετά τα πρωτοβρόχια; Ακόμη, πόσοι από τους παραπάνω γνωρίζουν τι σημαίνει προγραμματισμένη φωτιά και καθορισμός της ηλικίας του δάσους σε συνδυασμό με τη συσσώρευση βιομάζας και χειμερινών δράσεων μείωσής της που συμβαίνουν σε Καλιφόρνια, Αυστραλία και Χιλή; Πράγμα που σημαίνει ότι πρέπει να αλλάξουμε το σύστημα της διαχείρισης και να εφαρμόσουμε σύγχρονες τεχνικές πρόληψης. Πρέπει να καταλάβουμε ότι δεν είμαστε ο ομφαλός της γης και μπορεί να προβλέψουμε ακόμη και με δορυφόρους το ποια δάση κινδυνεύουν περισσότερο ούτως ώστε να τα καθαρίσουμε.
Ο κ. Νίκος Σ. Μάργαρης είναι καθηγητής του Τμήματος Περιβάλλοντος του Πανεπιστημίου Αιγαίου.
