Θανατική ποινή

Ραντεβού με τον θάνατο

Το θέμα της κατάργησης της θανατικής ποινής έρχεται ξανά στην επικαιρότητα στις ΗΠΑ λίγες ημέρες προτού εκτελεσθεί μια γυναίκα στο Τέξας. Μάρτυρες εκτελέσεων και μελλοθάνατοι μιλούν για τη βαρβαρότητα της εσχάτης των ποινών

Η Κάρλα Φέι Τάκερ γνωρίζει κάτι που ελάχιστοι γνωρίζουν: την ακριβή ημερομηνία του θανάτου της. Και αυτό γιατί η 38χρονη Τάκερ βρίσκεται στις γυναικείες φυλακές του Τέξας περιμένοντας να εκτελεσθεί την ερχόμενη Τρίτη, 3 Φεβρουαρίου. Το 1983 η μελλοθάνατη και ο φίλος της Ντάνιελ Γκάρετ μπήκαν στο σπίτι του Τζέρι Λιν Ντιν, 27 ετών, και της Ντέμπορα Θόρντον, 32 ετών, για να κλέψουν ανταλλακτικά μοτοσικλέτας. Ο Γκάρετ χτύπησε τον Ντιν με ένα σφυρί και κατόπιν η Τάκερ με ένα τσεκούρι γιατί την ενοχλούσαν οι κραυγές πόνου που έβγαζε από το στόμα του. Οταν ανακάλυψαν τη Θόρντον κρυμμένη κάτω από μια κουβέρτα, η Τάκερ έστρεψε το τσεκούρι εναντίον της ώσπου την αποτελείωσε και αυτήν.

Στη φυλακή η Τάκερ ανακάλυψε τον Θεό και σήμερα είναι μια φανατική χριστιανή. Οι δικηγόροι της, παραδεχόμενοι πάντα την ενοχή της, ζητούν χάρη από τον κυβερνήτη του Τέξας γιατί η μελλοθάνατη είναι πια «άλλος άνθρωπος». Πράγματι η όψη της δεν φέρει κανένα από τα στερεότυπα των παρανοϊκών αδίστακτων δολοφόνων: μοιάζει μάλλον σαν μια ήρεμη, αν και λίγο ταλαιπωρημένη, γυναίκα, από αυτές που συναντά κανείς κατά χιλιάδες στους αμερικανικούς δρόμους.

Η υπόθεση της Τάκερ, η οποία θα είναι η πρώτη γυναίκα που θα εκτελεσθεί στο Τέξας από το 1863, έχει ξεσηκώσει πολλές αντιδράσεις από τους πολέμιους της θανατικής ποινής ­ ανάμεσά τους και ο αδελφός ενός από τα θύματα. Το θέμα της κατάργησης της εσχάτης των ποινών άνοιξε ξανά στις 38 αμερικανικές πολιτείες που την εφαρμόζουν. Την περυσινή χρονιά 74 άτομα εκτελέστηκαν στις ΗΠΑ, όλοι τους άνδρες. Οι περισσότεροι από αυτούς στάλθηκαν στον άλλο κόσμο με θανατηφόρο ένεση, ενώ έξι με ηλεκτροπληξία ­ αν και υπάρχουν πολιτείες που πραγματοποιούν ακόμη εκτελέσεις με τις λιγότερο δημοφιλείς μεθόδους του θαλάμου αερίων, του εκτελεστικού αποσπάσματος και της κρεμάλας.

Οι πτέρυγες των μελλοθανάτων στις αμερικανικές φυλακές είναι ένας αισθητά ανδροκρατούμενος χώρος. Από τις 19.000 εκτελέσεις που έχουν πραγματοποιηθεί στις ΗΠΑ από το 1608 ως σήμερα, μόνο οι 514 αφορούσαν γυναίκες. Η τελευταία γυναίκα στην οποία εφαρμόστηκε η έσχατη ποινή ήταν η Βίλμα Μπάρφιλντ το 1984· η αμέσως προηγούμενη ήταν το 1962. Ενώ γυναίκες είναι το 13% των συλληφθέντων για φόνο, μόνο το 2% των θανατικών ποινών που επιβάλλουν τα αμερικανικά δικαστήρια απευθύνεται σε αυτές. Οσο το σύστημα προχωρεί προς την εκτέλεση, το ποσοστό μειώνεται: ενώ η μία στους 70 ένοικους στις πτέρυγες μελλοθανάτων είναι γυναίκα (1,5%), μόνο η μία στις 432 εκτελέσεις αφορά το φύλο της (0,2%).

Αυτή τη στιγμή υπάρχουν περίπου 3.300 μελλοθάνατοι στις ΗΠΑ. Δεν χρειάζεται να εξετάσει κανείς κάθε περίπτωση χωριστά για να βγάλει το συμπέρασμα ότι όλοι τους είναι φτωχοί και είχαν εμπιστευθεί την υπεράσπισή τους στον δικηγόρο που τους όρισε το κράτος και όχι σε κάποιον αστέρα μεγάλου δικηγορικού γραφείου. Ο Κλίντον Ντάφι, πρώην διευθυντής φυλακών και μάρτυρας 90 εκτελέσεων, αποκάλεσε κάποτε τη θανατική ποινή «προνόμιο των φτωχών».

Η εξομολόγηση ενός εκτελεστή

Ο Ντόναλντ Καμπάνα, επίσης πρώην διευθυντής φυλακών που παραιτήθηκε για να γράψει το βιβλίο «Θάνατος τα μεσάνυχτα: Η εξομολόγηση ενός εκτελεστή», υποστηρίζει ότι οι πιθανότητες να εκτελεσθείς εξαρτώνται όχι μόνο από τη γεωγραφική θέση και τους ενόρκους, αλλά και από τη ράτσα, την κοινωνική τάξη και το επίπεδο μόρφωσης. Αυτό είναι ένα από τα επιχειρήματα όσων ζητούν να καταργηθεί η θανατική ποινή.

Τα υπόλοιπα επιχειρήματα αφορούν στατιστικές ­ ο αριθμός των εγκλημάτων δεν παρουσιάζει μείωση στους τόπους όπου ισχύει η έσχατη ποινή ­ και ηθικούς προβληματισμούς ­ το κράτος πρέπει να δίνει το καλό παράδειγμα και όχι να ακολουθεί την τακτική «οφθαλμόν αντί οφθαλμού» η οποία «θα μας αφήσει όλους τυφλούς». Ο γάλλος συγγραφέας Αλμπέρ Καμύ έγραψε ότι «η ανωτάτη των ποινών είναι ο πιο προμελετημένος φόνος και δεν συγκρίνεται με καμία εγκληματική πράξη, όσο προμελετημένη και αν είναι αυτή. Γιατί, αν θέλαμε να τηρήσουμε τις αναλογίες, η θανατική ποινή θα έπρεπε να χρησιμοποιείται για να τιμωρήσουμε τους εγκληματίες που είχαν προειδοποιήσει το θύμα τους για την ημερομηνία του θανάτου του ώστε να γνωρίζει ότι από εκείνη τη στιγμή και μετά βρίσκεται στο έλεος του δολοφόνου του. Τέτοιο τέρας όμως δεν συναντάται στον κόσμο».

Ο συγγραφέας Νόρμαν Μέιλερ και ο παρουσιαστής της τηλεόρασης Φιλ Ντόναχιου έχουν προτείνει ­ ειρωνικά ­ οι εκτελέσεις να γίνονται δημοσίως ή να μεταδίδονται από την τηλεόραση έτσι ώστε αυτοί που ζητούν τη θανατική ποινή ενός εγκληματία (επηρεάζοντας συχνά την απόφαση των ενόρκων) να αντιμετωπίζουν καταπρόσωπο το αίτημά τους. «Ενώ ήμουν μάλλον υπέρ της θανατικής ποινής, όταν παρακολούθησα μια εκτέλεση έγινα κατά» λέει ο δημοσιογράφος Νίκος Γερακάρης, ο οποίος ήταν μάρτυρας στην εκτέλεση του Βασίλη Λυμπέρη, του τελευταίου ανθρώπου που εκτελέστηκε στην Ελλάδα, στις 22 Αυγούστου 1972.

Ο 27χρονος ηλεκτρολόγος Λυμπέρης ήταν ο άνθρωπος που έβαλε φωτιά στο σπίτι του καίγοντας ζωντανούς τη γυναίκα του, την πεθερά του και τα δύο παιδιά του. Η κοινή γνώμη είχε σοκαρισθεί πολύ γιατί η εκτέλεση πραγματοποιήθηκε με συνοπτικές διαδικασίες ­ βοηθούσης και της δικτατορίας ­ λίγους μόνο μήνες μετά το έγκλημα. «Ηταν 3.00 το πρωί όταν πήγαμε στις φυλακές της Αλικαρνασσού. Ο παπάς εξομολόγησε τον Λυμπέρη και ένας γιατρός τον εξέτασε, γιατί πρέπει να είσαι καλά στην υγεία σου για να σε εκτελέσουν. Μετά ξεκινήσαμε για το στρατιωτικό πεδίο βολής όπου φθάσαμε δέκα λεπτά πριν από την καθορισμένη ώρα, τα οποία μας φάνηκαν αιώνες» θυμάται ο Γερακάρης, εξηγώντας ότι, σύμφωνα με τον νόμο, ο μελλοθάνατος πρέπει πρώτα να δει την πρώτη αχτίδα του ηλίου να ανατέλλει και μετά να πεθάνει.

«Το στρατιωτικό εκτελεστικό απόσπασμα αποτελούνταν από 20χρονα παιδιά που υπηρετούσαν τη θητεία τους. Οι μισοί είχαν σφαίρες στο όπλο τους, οι άλλοι μισοί όχι. Κανένας δεν μιλούσε. Ρώτησαν τον Λυμπέρη ποια ήταν η τελευταία επιθυμία του, αυτός δεν είχε καμία. Στάθηκε όρθιος, δεν λύγισε. Ολα έγιναν αστραπιαία» λέει ο Γερακάρης. Αυτό που τον συγκλόνισε περισσότερο ήταν το ότι ο επικεφαλής του αποσπάσματος, ένας έφεδρος ανθυπολοχαγός, ο οποίος σύμφωνα με τον νόμο έπρεπε κατόπιν να δώσει τη χαριστική βολή στον Λυμπέρη με μια σφαίρα στο κεφάλι, δεν μπόρεσε να το κάνει.

«Εδωσε εντολή στον μόνιμο λοχία να δώσει αυτός τη χαριστική βολή με το περίστροφό του. Αλλά και αυτός δεν μπόρεσε. Τελικά πήρε ένα αυτόματο όπλο, γύρισε το πρόσωπό του από την άλλη μεριά και του ξέφυγαν τρεις – τέσσερις σφαίρες αντί για μία» συνεχίζει ο Γερακάρης. «Το πτώμα του Λυμπέρη μεταφέρθηκε αμέσως στο νεκροταφείο, όπου εκεί περίμενε η μητέρα του η οποία έβγαλε μια σπαρακτική κραυγή. Τότε κατάλαβα ότι ένας πρόσθετος λόγος εναντίον της θανατικής ποινής είναι το ψυχικό πλήγμα που υφίστανται οι συγγενείς των μελλοθανάτων».

Σε 95 χώρες ισχύει ακόμη

Η Ελλάδα κατήργησε επισήμως τη θανατική ποινή το 1993. Για την ιστορία, ο πρώτος που γλίτωσε το εκτελεστικό απόσπασμα και η ποινή του μετατράπηκε σε ισόβια ήταν ο Νίκος Κοεμτζής. Σύμφωνα με τη Διεθνή Αμνηστία, 99 χώρες έχουν καταργήσει με νόμο ή στην πράξη τη θανατική ποινή, ενώ σε 95 ισχύει ακόμη. Η Ελλάδα ήταν από τις τελευταίες χώρες της Ευρωπαϊκής Ενωσης που κατήργησαν την έσχατη ποινή, ακολουθούμενη από την Ιταλία το 1994 (τελευταία εκτέλεση το 1947), την Ισπανία το 1995 (1975) και το Βέλγιο το 1996 (1950).

Παρ’ ότι πρόσφατα στην Ελλάδα ακούστηκαν ορισμένες φωνές υπέρ της επαναφοράς της για εμπόρους ναρκωτικών, κάτι τέτοιο θα ήταν μάλλον ανήκουστο για τα ευρωπαϊκά, αν όχι και για τα διεθνή, δεδομένα. «Τελευταίως δύο χώρες κατά μέσον όρο καταργούν τη θανατική ποινή ετησίως» αναφέρει η Διεθνής Αμνηστία. «Μόνο τρεις την επανέφεραν. Από αυτές η μία ­ το Νεπάλ ­ την κατήργησε ξανά, ενώ στις άλλες δύο ­ Παπούα Νέα Γουινέα και Φιλιππίνες ­ ισχύει αλλά δεν έχουν πραγματοποιηθεί εκτελέσεις».

Η Ιαπωνία εφαρμόζει ένα περίεργο σύστημα το οποίο, εκ πρώτης όψεως, μπορεί να φανεί βάρβαρο: δεν ειδοποιείται ούτε ο μελλοθάνατος ούτε η οικογένειά του για την ημερομηνία και ώρα της εκτέλεσης. Απλώς μια ημέρα ανοίγει η πόρτα του κελιού και ο αδαής πρωταγωνιστής του δράματος οδηγείται στην τελευταία του κατοικία. Η πρακτική αυτή έχει κάτι το ανθρωπιστικό μέσα στη σκληρότητά της: κρατώντας κάποιον στην άγνοια για την ημέρα του θανάτου του, η Ιαπωνία διαφυλάσσει παραδόξως την ανθρώπινη υπόστασή του.

Τα κράτη που εφαρμόζουν τη θανατική ποινή προσπαθούν να κάνουν «λιγότερο οδυνηρές» τις τελευταίες στιγμές των εκτελουμένων. Η λαιμητόμος, λ.χ., ήταν η «καλύτερη» εναλλακτική πρόταση της τότε νεοσυσταθείσης Γαλλικής Δημοκρατίας για να αντικαταστήσει τον τροχό και τη φωτιά (παρεμπιπτόντως καταργήθηκε το 1981 γιατί «εκφράζει μια ολοκληρωτική σχέση ανάμεσα στον πολίτη και στο κράτος»). Η ηλεκτρική καρέκλα εισήχθη στα τέλη του περασμένου αιώνα στο αμερικανικό σωφρονιστικό σύστημα ως «ηπιότερος» τρόπος εκτέλεσης από την κρεμάλα. Ωστόσο οι κυνικότεροι και πιο ενημερωμένοι ιστορικά υπενθυμίζουν ότι ο πραγματικός λόγος της εν λόγω αλλαγής ήταν δολιότερος.

Το 1881, όταν οι περισσότεροι εκτελούμενοι των ΗΠΑ ταλαιπωρούνταν από αργό και βάρβαρο θάνατο λόγω της ανικανότητας του δημίου τους στον χειρισμό της κρεμάλας, ο οδοντίατρος Αλμπερτ Σάουθουικ είδε έναν ηλικιωμένο μέθυσο να ακουμπά κατά λάθος τους ακροδέκτες μιας γεννήτριας στο Μπάφαλο. Εντυπωσιασμένος από το πόσο γρήγορα και φαινομενικά ανώδυνα πέθανε ο άνδρας, ο Σάουθουικ περιέγραψε το περιστατικό σε γνωστό του γερουσιαστή.

Εξι χρόνια αργότερα, εν μέσω προβληματισμού για την αλλαγή της εκτελεστικής μεθόδου, οι τιμές του χαλκού εκτοξεύθηκαν στα ύψη. Το ηλεκτρικό ρεύμα τύπου DC, που προωθούσε ο εφευρέτης του ηλεκτρισμού Τόμας Εντισον και απαιτούσε χοντρά χάλκινα σύρματα, έγινε ξαφνικά πιο ασύμφορο συγκριτικά με το ανταγωνιστικό AC που είχε αναπτύξει ο Τζορτζ Γουέστινγκχαουζ. Για να επιβληθεί στην αγορά ηλεκτρικού ρεύματος, ο Εντισον προσπάθησε να αποδείξει ότι το AC δεν ήταν ασφαλές.

Προσέλαβε επιστήμονες να διασχίσουν τη χώρα κάνοντας δημόσιες επιδείξεις ηλεκτροπληξίας σκύλων, γάτων και αλόγων: με 1.000 βολτ DC ένα σκυλί ταλαιπωρείται αλλά επιζεί, με 330 βολτ AC πεθαίνει. Την 1η Ιανουαρίου 1889 τέθηκε σε εφαρμογή ο πρώτος νόμος για εκτέλεση με ηλεκτροπληξία και δύο μήνες αργότερα παραγγέλθηκαν οι πρώτες γεννήτριες για τις ηλεκτρικές καρέκλες από τον Γουέστινγκχαουζ. Την άνοιξη της ίδιας χρονιάς ο Τζόζεφ Τσάπλο ήταν ο πρώτος άνδρας που καταδικάστηκε να καθήσει στην ηλεκτρική καρέκλα επειδή είχε δηλητηριάσει τις αγελάδες ενός γείτονά του. Τελικά η ποινή του μετατράπηκε σε ισόβια και έτσι ο πρώτος που εκτελέστηκε με ηλεκτροπληξία ήταν ο δολοφόνος Γουίλιαμ Κέμλερ, στις 6 Αυγούστου 1890 στη Νέα Υόρκη.

«Καλύτερα να τον είχαν σκοτώσει με τσεκούρι» ήταν το σχόλιο του Γουέστινγκχαουζ, το οποίο επισκιάστηκε από σχόλια του τύπου «από σήμερα ζούμε σε έναν ανώτερο πολιτισμό» των παρευρισκομένων. Ως το 1910, 20 αμερικανικές πολιτείες είχαν υιοθετήσει την ηλεκτρική καρέκλα. Εκτοτε πάμπολλα περιστατικά έχουν αποδείξει την αγριότητα της μεθόδου. Στις 25 του περασμένου Μαρτίου, λ.χ., με την πρώτη ηλεκτρική εκκένωση γαλάζιες και πορτοκαλί φλόγες ύψους 30 εκατοστών άρχισαν να πετάγονται από το κεφάλι του Πέντρο Μεντίνα, ενώ ο εκτελεστικός θάλαμος μύρισε καμένη σάρκα.

Ο «ανώδυνος» τρόπος εκτέλεσης

Η θανατηφόρος ένεση υιοθετήθηκε το 1982 ως πιο «ανώδυνος» τρόπος εκτέλεσης, σαν μια συνηθισμένη ιατρική διαδικασία: λίγες ώρες πριν από το μεγάλο ραντεβού, προσφέρεται στον μελλοθάνατο μια ηρεμιστική ένεση την οποία σπανίως αρνείται· στον θάλαμο της εκτέλεσης, του χορηγείται πρώτα μία δόση sodium pentothal που προκαλεί απώλεια των αισθήσεων, κατόπιν μία pancuronium bromide που σταματά την αναπνοή και, τέλος, μία potassium chloride που ακινητοποιεί την καρδιά. Ωστόσο σκηνές αγωνίας έχουν καταγραφεί και με αυτή τη μέθοδο. Σωληνάκια και βελόνες έχουν φύγει από τη θέση τους, ενώ, αν πρόκειται για ηρωινομανείς μελλοθανάτους, έχει περάσει πολύς και αγωνιώδης χρόνος ώσπου να βρεθεί φλέβα. Ο Αμερικανικός Ιατρικός Σύλλογος θεωρεί ανήθικο τα μέλη του να συμμετέχουν σε τέτοιου είδους διαδικασίες, έτσι τον ρόλο του νοσοκόμου αναλαμβάνει συχνά ένας ελλιπώς εκπαιδευμένος υπάλληλος των φυλακών.

Πιο σκληρή όμως από οποιαδήποτε απεγνωσμένη προσπάθεια εύρεσης φλέβας ήταν η άρνηση ικανοποίησης της τελευταίας επιθυμίας τού Λάρι Γουέιν Γουάιτ, ο οποίος εκτελέστηκε ­ με θανατηφόρο ένεση ­ στις 22 του περασμένου Μαΐου. Αφού έφαγε το παραδοσιακά λουκούλλειο γεύμα των μελλοθανάτων ­ τηγανητές γαρίδες, μπριζόλα, φιλέτο ψαριού, πατάτες τηγανητές, δύο αβγά και κόκα κόλα ­ τον οδήγησαν στον θάλαμο της εκτέλεσης όπου εκδήλωσε την επιθυμία να καπνίσει ένα τελευταίο τσιγάρο. Η απάντηση των αρχών της φυλακής ήταν αρνητική γιατί στον χώρο απαγορεύεται το κάπνισμα ­ και δεν γίνεται καμία απολύτως εξαίρεση.

Οι εκτελεσθέντες όμως έχουν συχνά το «προνόμιο» να μένουν αθάνατες οι τελευταίες φράσεις τους. Αυτές κυμαίνονται από ειρωνικές ­ «Εύχομαι σε όλους μια καλή ζωή», Τζερόμ Μπάτλερ, 21 Απριλίου 1990 ­ ως απολογητικές ­ «Λυπάμαι για ό,τι έκανα. Μου αξίζει αυτό. Ελπίζω ο Χριστός να με συγχωρήσει. Τρέμω ολόκληρος», Τζέφρι Μπάρνι, 16 Απριλίου 1986 ­ και ανατριχιαστικές ­ «Ακόμη επιμένω ότι είμαι αθώος. Αυτό μονάχα έχω να πω», Τζόνι Αντερσον, 17 Μαΐου 1990. Τουλάχιστον 16 αθώοι έχουν εκτελεσθεί από το 1976 ως σήμερα.

«Οσο προσεκτικά και αν είναι τα δικαστήρια, υφίσταται η πιθανότητα ψευδορκίας, ειλικρινούς αλλά λανθασμένης μαρτυρίας ή ανθρώπινου λάθους. Δεν υπάρχει τρόπος να μάθουμε πόσοι αθώοι έχουν εκτελεσθεί, αλλά μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι υπήρξαν μερικοί» είπε δικαστής του Ανωτάτου Δικαστηρίου των ΗΠΑ.

«Κυριαρχεί η αίσθηση ότι στην πτέρυγα των μελλοθανάτων βρίσκονται ζώα που θα έπρεπε να είχαν κλειστεί σε κλουβί και εκτελεστεί όσο το δυνατόν γρηγορότερα. Αλλά οι περισσότεροι είναι κανονικοί άνθρωποι. Υπάρχουν βεβαίως και ορισμένοι που θα έκαναν τον Χάνιμπαλ Λέκτερ να φαντάζει καλός» λέει ο μελλοθάνατος Ντιν Κάρτερ, ο οποίος κρατείται στις φυλακές του Σαν Κουέντιν και έχει στήσει «σελίδα» στο Internet για να δώσει στον κόσμο μια όψη της ποινής του θανάτου από την πλευρά του καταδικασμένου. «Υπάρχουν άνθρωποι εδώ μέσα που αυτοκτονούν, άλλοι που χάνουν σιγά σιγά τα λογικά τους… Οταν ακούω πολιτικούς να υπόσχονται σκληρότερο σωφρονιστικό σύστημα, κουνάω το κεφάλι μου κατάπληκτος».

Γιατί η θανατική ποινή είναι γενικώς ένα αδιέξοδο: αν εκτελούνται όσοι βρίσκονται στη φυλακή για φόνο (100.000 μόνο στις ΗΠΑ), τα κράτη θα μετατραπούν σε εφιαλτικές κολάσεις τού «οφθαλμόν αντί οφθαλμού»· αν πάλι εκτελούνται μόνο ορισμένοι δολοφόνοι, ποιος μπορεί να εγγυηθεί την ορθότητα της επιλογής;