Η αγαπημένη όλων των παιδιών Θεία Λένα επιστρέφει

Ο παιχνιδιάρικος ήχος από τα πλήκτρα ενός πιάνου και μετά η οικεία φωνή: «Καλησπέρα σας, παιδιά μου, είναι η Θεία Λένα εδώ, να σας πει ένα παραμύθι όμορφο και χαρωπό. Μια φορά κι έναν καιρό, ζούσε μέσα στο δάσος μια αρκουδοοικογένεια…». Λίγο σημασία είχε η συνέχεια από τη στιγμή που η ζεστή φωνή της έμπαινε στα σπίτια χάρη στις ραδιοφωνικές εκπομπές της ή αργότερα στην τηλεοπτική «Συντροφιά με τη Θεία Λένα» της ΥΕΝΕΔ. Αυτό που μάλλον μετρούσε περισσότερο ήταν ότι έμπαινε στις παιδικές ψυχές και τις όπλιζε με την παρηγορητική δύναμη ή έστω την απαραίτητη ψευδαίσθηση ότι o κόσμος των ενηλίκων δεν ήταν μόνο γεμάτος έγνοιες και σκοτούρες, πολέμους και ταραχές.

Το αντιλαμβάνεσαι ακόμη και αν δεν έχεις γαλουχηθεί με τη φωνή της καθώς ακούς ηχητικά αποσπάσματα από τις εκπομπές της. Ακόμη και αν έχεις ξεχάσει τι σημαίνει να είσαι παιδί διαπιστώνεις ότι η φωνή της Θείας Λένας, της κατά κόσμον Αντιγόνης Μεταξά, είχε έναν καθησυχαστικό τόνο, ανέδυε μια θαλπωρή που περιέβαλλε τους μικρούς της φίλους. Δεν είναι να απορεί κανείς που στο απόγειο της δημοτικότητάς της, τη δεκαετία του ’50, περισσότερα από ένα εκατομμύρια παιδιά στήνονταν μπροστά από τα ογκώδη ραδιόφωνα του σπιτιού για να ακούσουν τα παραμύθια και τις ιστορίες της. Η χαρισματική αυτή γυναίκα, η οποία διέπλασε τα παιδιά του ’39, του ’40, της Κατοχής, της Απελευθέρωσης, του Εμφυλίου και της ψυχροπολεμικής περιόδου μέσα από τις εκπομπές, τα βιβλία και τις εγκυκλοπαίδειές της, έχει λοιπόν την τιμητική της στο Μουσείο Μπενάκη της οδού Κουμπάρη από τις 20 Ιανουαρίου με ένα ντοκιμαντέρ και μια έκθεση. Στην «Αγαπημένη Θεία Λένα, Η ζωή και το έργο της Αντιγόνης Μεταξά» θα παρουσιαστούν ανέκδοτες φωτογραφίες από το αρχείο της, αυθεντικές εκδόσεις των 53 βιβλίων που εξέδωσε, μεμοραμπίλια αλλά και ένα ντοκιμαντέρ αφιερωμένο στη ζωή και στο έργο της το οποίο θα προβάλλεται παράλληλα με την έκθεση.

Η θεία που ήταν και γιαγιά

Το έχει σκηνοθετήσει η Μαρία Ηλιού η οποία, μετά το «Από τις δυο πλευρές του Αιγαίου, Διωγμός και Ανταλλαγή πληθυσμών, Ελλάδα – Τουρκία 1922-1924», καταπιάνεται με τη σκιαγράφηση του πορτρέτου της γλυκιάς Θείας Λένας. Γιατί -προσοχή, προσοχή spoiler alert –η στοργική θεία όλων των παιδιών ήταν η δική της αγαπημένη γιαγιά, καθώς η ταλαντούχα σκηνοθέτρια, σεναριογράφος και παραγωγός είναι η μοναχοκόρη της Μαρίας – Λήδας Κροντηρά, της κόρης της Αντιγόνης Μεταξά. Η ίδια η δημιουργία του ντοκιμαντέρ εξάλλου οφείλεται στην τυχαία ανακάλυψη ενός φακέλου με φωτογραφίες από τη ζωή και τις εκπομπές της Θείας Λένας, ενός υλικού που το πίστευαν χαμένο. Βρέθηκε σε ένα κλειδωμένο ντουλάπι στο εξοχικό της οικογένειας στην Κινέττα το οποίο για χρόνια διατηρούσε το μυστικό του επτασφράγιστο. Στη συνέχεια, η Ηλιού ανέτρεξε στο αρχειακό υλικό που είχε κρατήσει η μητέρα της σε κούτες, 365 τον αριθμό, και με τη συνδρομή των συνεργατών της από τις προηγούμενες δουλειές της, όπως του ιστορικού Αλέξανδρου Κιτροέφ, έκανε την ταινία της.

«Οταν ήμουν 12 χρόνων κάποια στιγμή που ήμασταν αγκαλιά με τη γιαγιά μου μού είχε πει: «Στη ζωή σου θα κάνεις κάτι που θα έχει σχέση με την αφήγηση, δεν ξέρω τι θα είναι αυτό, όμως αφού θα έχεις προχωρήσει και θα έχεις κάνει το παιδί σου μην ξεχάσεις κάποια στιγμή να βγάλεις τα βιβλία μου». «Σ’το υπόσχομαι» της είχα πει. Ε, τώρα έφθασε το πλήρωμα του χρόνου» εξηγεί η Μαρία Ηλιού. Γιατί μαζί με την ταινία και την έκθεση θα επανεκδοθούν δύο βιβλία της Θείας Λένας. Η συλλογή παραμυθιών «Η ώρα του παιδιού» που κυκλοφορεί ήδη από τις εκδόσεις Παπαδόπουλος και το «Ακουσέ με, Μαρία μου» το οποίο στην πρώτη του έκδοση, τη δεκαετία του ’60, είχε στο εξώφυλλό του μια φωτογραφία της μικρής Μαρίας.

Κατ’ αυτόν τον τρόπο έρχεται στο προσκήνιο η πολύ ιδιαίτερη περίπτωση της Αντιγόνης Μεταξά (1905-1971). Ιδιαίτερη όχι μόνο όσον αφορά τη συμβολή της στη διαπαιδαγώγηση των παιδιών αλλά και την προσωπική της ιστορία.

Η μάντρα της Κυβέλης

Η κόρη του Γεωργίου Μεταξά, ιδρυτή της Ελληνογαλλικής Σχολής Μεταξά, ήταν ανέκαθεν μπροστά από την εποχή της και κατάφερε να συνδυάσει με πρωτότυπο τρόπο την οικογενειακή εκπαιδευτική παράδοση με το θέατρο που ανακάλυψε μόνη της στο πίσω μέρος του σπιτιού της. Γιατί η πίσω μάντρα του σχολείου του πατέρα της όπου μεγάλωνε ως παιδάκι ήταν μεσοτοιχία με το καλοκαιρινό θέατρο της Κυβέλης και η μικρή Αντιγόνη σκαρφάλωνε και έβλεπε τους ηθοποιούς να κάνουν πρόβες και να παίζουν. Στα 15 της πήγε στο Παρίσι να σπουδάσει παιδαγωγικά σύμφωνα με την επιθυμία του πατέρα της. Οταν όμως επέστρεψε στην Ελλάδα θέλησε να παρακολουθήσει μαθήματα υποκριτικής στη Δραματική Σχολή του Ελληνικού Ωδείου. Εκεί γνώρισε τον μελλοντικό σύζυγό της, τον Κώστα Κροντηρά, απόφοιτο Νομικής αλλά και ταλαντούχο ηθοποιό της σχολής. Ο Μεταξάς ωστόσο δεν ήταν διατεθειμένος να δεχθεί να υπάρχουν δύο θεατρίνοι στην ίδια οικογένεια. Προκειμένου να γίνει ο γάμος, ο Κροντηράς υποχώρησε, ανέλαβε τη διεύθυνση της Σχολής Μεταξά και στήριζε από τα παρασκήνια την αγαπημένη του Αντιγόνη.

Στη σύντομη θητεία της στο θέατρο πρόλαβε να αφήσει εποχή. Μαθήτρια του Ευτύχιου Βονασέρα και του Νίκου Παπαγεωργίου, πήρε το δίπλωμά της με «χρυσούν αριστείον» και έλαμψε ως Στέλλα Βιολάντη για παράδειγμα, μια ερμηνεία που εξήρε και ο ίδιος ο Γρηγόριος Ξενόπουλος το 1922 σε άρθρο του με τίτλο-αναφορά στην Αντιγόνη, «Νέος Αστήρ». Λίγο αργότερα έπαιξε στον θίασο του Αιμίλιου Βεάκη και περιόδευσε στην Ελλάδα αλλά και ως το μακρινό Χαρτούμ όπου αρρώστησε με αποτέλεσμα να επιστρέψει στην Αθήνα. Τότε ήταν που της έγινε πρόταση από το περιοδικό «Παιδικός Κόσμος» να ανεβάσει μια παράσταση για παιδιά. Αυτό ήταν το έναυσμα για την ίδρυση της Σχολής του Παιδικού Θεάτρου, όπου τα παιδιά μάθαιναν απαγγελία και υποκριτική, που οδήγησε τελικά το 1933 στην ίδρυση ενός μόνιμου παιδικού θεατρικού οργανισμού, του περίφημου «Θέατρο του Παιδιού», του πρώτου θιάσου για παιδιά στην Ελλάδα. Η λειτουργία του θα απαγορευόταν από τους Γερμανούς στην Κατοχή επειδή η Μεταξά δεν είχε αναφέρει στο πρόγραμμα της παράστασης ανάμεσα σε άλλους διεθνείς οργανισμούς, το φασιστικό θέατρο «Μπαλίλα».

Ωστόσο, ώσπου να επέμβουν οι Γερμανοί η επιτυχία ήταν μεγάλη. Ενας από τους μικρούς συμμετέχοντες ήταν μάλιστα και ο Τίτος Πατρίκιος, ο οποίος εμφανίζεται και στο ντοκιμαντέρ της Μαρίας Ηλιού για να καταθέσει την εμπειρία του ως λιλιπούτειος ηθοποιός στον πρωτοποριακό εκείνον θίασο όπου πρωταγωνιστούσε η κόρη της Μεταξά, Μαρία-Λήδα, γνωστή και ως Μπούλη.

4.500 παιδικές εκπομπές

Αναπόφευκτα, η φήμη της άρχισε να εξαπλώνεται και από το 1939 άρχισε να εργάζεται στο Εθνικό Ιδρυμα Ραδιοφωνίας, μια συνεργασία που έμελλε να κρατήσει ως το 1966. Ως προϊσταμένη της «Ωρας του Παιδιού» δημιουργούσε εκπομπές για τα πολύ μικρά, για τα παιδιά μέσης ηλικίας και για τα μεγαλύτερα και ερχόταν σε καθημερινή επαφή μαζί τους. Οπως μέσα από την εκπομπή «Η Θεία Λένα στα μικρά παιδιά» παρουσιάζοντας τραγούδια, παραμύθια και παιχνίδια με τη χαρακτηριστική επωδό των εκπομπών της που συνόδευσε την παιδική ηλικία εκατομμυρίων Ελλήνων: «Καλημέρα παιδιά! Πέστε μου κι εσείς: Καλημέρα Θεία Λένα χαρούμενα και γελαστά. Ετσι μπράβο!».

Το νέο της ψευδώνυμο το είχε επιλέξει ώστε να παραπέμπει αφενός σε ένα όνομα συναφές με του αγαπημένου συζύγου της Κώστα, αλλά και σε έναν βαθμό συγγένειας που θα διασφάλιζε την οικειότητα με τα παιδιά, όταν της είχε ζητηθεί από τον διευθυντή της Ραδιοφωνίας να επινοήσει ένα κατά τα πρότυπα της γερμανικής παιδικής ώρας που είχε τη θεία Μπέρτα του. Οι εκπομπές συνεχίστηκαν και μέσα στην Κατοχή, και τα παραμύθια κράτησαν ζωντανή τη γλώσσα και τις παραδόσεις.

Αργότερα σε συνεργασία με τον Κροντηρά ο οποίος είχε αναλάβει τη ραδιοσκηνοθεσία άρχισε να παρουσιάζει στα παιδιά την ιστορία, τη μυθολογία αλλά και τα αριστουργήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Τη μουσική έγραφαν καταξιωμένοι μουσικοί και την έπαιζε η ορχήστρα της ραδιοφωνίας ενώ συνεργαζόταν μαζί της και η κόρη της. Συγχρόνως δημιούργησε μια σειρά από δίσκους βινυλίου με τα παραμύθια της. Ομως οι δραστηριότητες της Θείας Λένας δεν περιορίζονταν μόνο εκτός του οπτικού πεδίου των παιδιών. Διοργάνωνε μαθήματα ζωγραφικής από διακεκριμένους επαγγελματίες καθώς και διαγωνισμούς μέσα στις αίθουσες της Ελληνικής Ραδιοφωνίας όπου το πρώτο βραβείο ήταν φέρ’ ειπείν ένα πιάτο συσσιτίου ζωγραφισμένο από τον Σπύρο Βασιλείου, τον «Μπάρμπα Σπύρο» των παιδιών. Ακολούθησαν οι «Χαρούμενες Κυριακές» της «Ωρας του Παιδιού» στους ραδιοθαλάμους του Ζαππείου, όπου τη δεκαετία του ’50 μια Κυριακή του μήνα διοργάνωνε παιδικές εκδηλώσεις, όπως κουκλοθέατρο, χορό, μαθήματα μουσικής, θεατρικές παραστάσεις και αποκριάτικα πάρτι. Από το ’67 ως το ’71 παρουσίαζε τηλεοπτικές εκπομπές για παιδιά, όπως την εβδομαδιαία «Συντροφιά με τη Θεία Λένα» της ΥΕΝΕΔ.

Βέβαια, δεν πρέπει να υπήρξε παιδική βιβλιοθήκη που να μην είχε κάποιο από τα βιβλία της. H εκδοτική δραστηριότητα ξεκίνησε πολύ νωρίς, ήδη από το 1945. Η Αντιγόνη επιμελούνταν σειρές βιβλίων για παιδιά και χάρη σε εκείνη ζωγράφοι όπως ο Γουναρόπουλος, ο Βυζάντιος, ο Βαλασάκης άρχισαν να τα εικονογραφούν κάτι που συνέβαινε για πρώτη φορά. Μείζονος σημασίας ήταν βεβαίως «H εγκυκλοπαίδεια του παιδιού» ή η «Μυθολογική εγκυκλοπαίδεια». Η Ακαδημία Αθηνών τη βράβευσε για το σύνολο του έργου της το 1965.

Η χαρά της ζωής

Εξίσου σημαντικό είναι ότι η Θεία Λένα ήταν το ίδιο γλυκιά και στην προσωπική της ζωή. Η Μαρία Ηλιού θυμάται την πολυαγαπημένη της γιαγιά να είναι ταυτόσημη με τη χαρά της ζωής. «Εφτιαχνε καταπληκτικές γιορτές για τους αγαπημένους της, με ελάχιστα μέσα, κόβοντας χαρτιά, ζωγραφίζοντάς τα, κάνοντας καπελάκια. Στην οικογενειακή μυθολογία επικρατούσε η αφήγηση ότι από την πρώτη στιγμή που την αντίκρισα ως μωρό την κρατούσα από το δάχτυλο και δεν την άφηνα να φύγει. Μέχρι να γίνω 10 χρόνων δεν πήγαινε πουθενά κάθε βράδυ αν δεν μου έλεγε πρώτα ένα παραμύθι. Εγώ την κράταγα πάντα από το δάχτυλο και της έλεγα: «Αλλο ένα». Ηταν ένας πολύ τρυφερός άνθρωπος» θα πει. Η Αντιγόνη Μεταξά πέθανε το 1971 μετά από πολύχρονη πάλη με τον καρκίνο. Δεν το έβαλε κάτω ποτέ, ήταν πάντα με το χαμόγελο και άφησε πίσω της μια σπουδαία κληρονομιά μέσα από το θέατρο, τις εκπομπές, τους δίσκους και τα βιβλία της μαζί με ένα δυσαναπλήρωτο κενό. Γιατί όπως έλεγε κι εκείνη στα παιδιά: «Τελείωσε, τελείωσε το ωραίο παραμύθι, το μια φορά και έναν καιρό, το κουκί και το ρεβίθι»».