Ο Τόμας Κουν (ΤΚ / 1922-1996), Αμερικανός φιλόσοφος της επιστήμης, που έφυγε απ’ τη ζωή πριν από 20 χρόνια, επηρέασε –περισσότερο από κάθε άλλον ίσως – την επιστήμη του 20ου αιώνα με το κλασικό του έργο Η ΔΟΜΗ ΤΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΝ (ΔΕΕ) που εκδόθηκε το 1962. Ένα χρόνο πριν φύγει, ο ΤΚ ανακηρύχτηκε επίτιμος διδάκτορας του Πανεπιστημίου Αθηνών, σε μια συγκινητική τελετή που έλαβε χώρα στην κατάμεστη αίθουσα του Ε.Κ.Π.Α.

Γιατί, άραγε, το σύγγραμμά του αυτό είναι τόσο σημαντικό; Ο λόγος είναι ότι συνδέει τεκμηριωμένα το Ηρακλείτειο γίγνεσθαι με την αλματώδη πλέον εξέλιξη της επιστήμης.

Στο πόνημά του αυτό, μας περιγράφει πώς οι επιστημονικές μας αντιλήψεις συνδέονται με την εκάστοτε κρατούσα επιστημονική πρακτική. Τα επιστημονικά γεγονότα είναι συνάρτηση του ευρύτερου ιστορικού και κοινωνικού τους πλαισίου. Κυρίαρχος επιστημονικός όρος του βιβλίου είναι τα Παραδείγματα (Π), δηλαδή οι εννοιολογικές κοσμοαντιλήψεις μας, οι οποίες συγκροτούνται από τις γενικές θεωρητικές παραδοχές, τους νόμους, τις μεθόδους αλλά και τις εφαρμογές που υιοθετούνται από τα μέλη κάθε επιστημονικής κοινότητας. Το Π λοιπόν αφορά την οπτική του κόσμου απ’ τους επιστήμονες, και συνιστά έτσι την ενορατική τους βάση. Τέτοια Παραδείγματα είναι π.χ. η αριστοτελική φυσική φιλοσοφία, η νευτώνεια μηχανική, κ.ο.κ.

Κατά τον ΤΚ, η επιστημονική διαδικασία και πρόοδος δεν είναι γραμμική ή σωρευτική, όπως πρέσβευαν οι εκπρόσωποι του Λογικού Θετικισμού, ούτε μια διαδικασία άσπρου – μαύρου, δηλ. επιστημονικών θεωριών που είτε ισχύουν απόλυτα είτε υπόκεινται σε διαψευσιμότητα, όπως υποστήριζε, μεταξύ άλλων, ο Karl Popper.

Αντίθετα, το επιστημονικό γίγνεσθαι προκαλείται συνήθως από αιφνίδιες και κάποτε βίαιες ανατροπές καινοτόμων επιστημόνων, σε συνδυασμό βέβαια με την περιρρέουσα ατμόσφαιρα των ιστορικών, κοινωνικών και πολιτισμικών συγκυριών. Έτσι, τα στάδια της επιστημονικής εξέλιξης είναι μια αλληλοδιαδοχή φάσεων ‘ομαλής επιστήμης’, σταδιακής συσσώρευσης άλυτων προβλημάτων, καταστάσεων επιστημονικής κρίσης και, εντέλει, επιστημονικής μεταστροφής μέσω των νέων Παραδειγμάτων που πρόκειται να επικρατήσουν.

Από τους Έλληνες ακαδημαϊκούς που ασχολήθηκαν εκτενώς με το έργο του ΤΚ αξίζει να αναφερθούν κυρίως οι εξής:

* Ο καθηγητής φιλοσοφίας στο ΑΠΘ κ. Βασίλης Κάλφας, ο οποίος μετέφρασε την ΔΟΜΗ ΤΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΝ, από κοινού με τον Μηχανικό του ΕΜΠ κ. Γ. Γεωργακόπουλο και μάλιστα μας έδωσε μια αναλυτική Εισαγωγή στο Έργο, με τον τίτλο «Ριζικές ανακατατάξεις στη σύγχρονη αγγλοσαξονική επιστημολογία: ο Thomas Kuhn και η ‘στροφή’ της δεκαετίας 1960-1970» (Εκδόσεις ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΘΕΜΑΤΑ).

* Η κ. Βάσω Κιντή, καθηγήτρια φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και γνωστή αρθρογράφος στο ΒΗΜΑ, η οποία συνέγραψε το βιβλίο “KUHN & WITTGENSTEIN” – Φιλοσοφική Έρευνα της Δομής των Επιστημονικών Επαναστάσεων (Εκδόσεις ΣΜΙΛΗ, Αθήνα, 1995), όπου τεκμηριώνει τις διαφορές που επιβάλλουν οι επιστημονικές παραδόσεις (τα Παραδείγματα) και οι μορφές ζωής, στους δύο μεγάλους στοχαστές, ο καθένας των οποίων αμφισβητεί, με τον τρόπο του, την καθολική εγκυρότητα της ορθολογικότητας.

* Η κ. Βάσω Κιντή, άλλωστε, μαζί με τον κ. Θεόδωρο Αραμπατζή, καθηγητή της Ιστορίας και Φιλοσοφίας των Επιστημών στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, επιμελήθηκαν του Συλλογικού Έργου: “KUHN’S THE STRUCTURE OF SCIENTIFIC REVOLUTIONS REVISITED’’ (Routledge, 2012). Στο βιβλίο αυτό περιλαμβάνονται τα Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου, που οργάνωσε στη Αθήνα το Ε.Κ.Π.Α., τον Αύγουστο του 2008, αναφορικά με την ΔΕΕ, τις επιπτώσεις, τη σημασία και τα ανοιχτά ζητήματα που εγείρονται απ’ το έργο του Κουν, λίγο πριν συμπληρωθούν 50 χρόνια απ’ την πρώτη

του έκδοση. Τα πιο πάνω συγγράμματα αφορούν όσους ενδιαφέρονται να εμβαθύνουν περαιτέρω στην ουσιαστική συνεισφορά του Κουν και να εξοικειωθούν με την εναλλακτική πρότασή του στην ως τότε κατεστημένη θετικιστική επιστημολογία.

Σημειωτέον ότι, στον μισό και πλέον αιώνα από την πρώτη έκδοση της ΔΕΕ, η συμβολή του έργου αυτού του ΤΚ επεκτάθηκε βαθμιαία σε πληθώρα άλλων επιστημονικών πεδίων και κλάδων, όπως της πολιτικής επιστήμης, της οικονομίας, της κοινωνιολογίας, της διοίκησης επιχειρήσεων, κ.λπ.

Απ’ το κλασικό αυτό πόνημα, σταχυολογώ στη συνέχεια κάποια χαρακτηριστικά αποσπάσματα, για μια πρώτη εισαγωγική προσέγγιση στο πνεύμα του συγγραφέα: «Ο επιστήμονας πρέπει να προσπαθεί να καταλάβει τον κόσμο και να διερευνά εξονυχιστικά μέχρι την τελευταία εμπειρική λεπτομέρεια, αναδιαρθρώνοντας τις θεωρίες του μέσα από πυκνό δίκτυο δεσμεύσεων (εννοιολογικών, θεωρητικών, πειραματικών και μεθοδολογικών)… Η εμφάνιση νέων θεωριών, επειδή απαιτεί καταστροφή Παραδειγμάτων σε μεγάλη κλίμακα, διέρχεται συνήθως περίοδο έκδηλης επαγγελματικής αβεβαιότητας… Δεν υπάρχει δυνατότητα έρευνας χωρίς Παράδειγμα. Στη διάρκεια, ωστόσο, της μεταβατικής περιόδου υπάρχει εκτεταμένη – αλλά ποτέ πλήρης – αλληλοεπικάλυψη ανάμεσα στα προβλήματα που επιλύονται από τα δύο Παραδείγματα. Στις περιόδους αυτές εμφανούς κρίσης, οι επιστήμονες στρέφονται στη φιλοσοφική ανάλυση, ψάχνοντας το κλειδί των αινιγμάτων του τομέα τους. Με την αλληλοδιαδοχή των Παραδειγμάτων αλλάζει ο ίδιος ο κόσμος, τα όργανα και τα πεδία. Κάθε νέα ερμηνεία της φύσης, ανακάλυψη ή θεωρία γεννιέται αυτόματα στο μυαλό ενός ή λίγων ατόμων που μαθαίνουν πρώτοι να βλέπουν το Σύμπαν διαφορετικά!» (KUHN, Η ΔΟΜΗ ΤΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΝ, ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΘΕΜΑΤΑ, Αθήνα, Στ’ Έκδοση, σ.σ. 109, 130, 153-163, 224).

Ολοκληρώνω με γνωστή ρήση του ΤΚ σχετικά την τύχη ή την ενόραση των πιο διάσημων εφευρετών: οι άνθρωποι, οι οποίοι πραγματοποιούν τις πιο μεγάλες εφευρέσεις, είναι συνήθως είτε ηλικιακά πολύ νέοι, είτε πρωτοεμφανιζόμενοι στον τομέα του οποίου αλλάζουν το Παράδειγμα.

Πόσο δίκιο έχει ο Κουν όταν μας λέει ότι με την αλλαγή των Παραδειγμάτων απ’ τους πρωτοπόρους της επιστήμης αλλάζει κι ο ίδιος ο κόσμος μας: Έφερε όντως μια νέα εποχή ο Κοπέρνικος με το Ηλιοκεντρικό Σύστημα, ο Δαρβίνος με τη Φυσική Επιλογή, ο Αϊνστάιν με τη Θεωρία της Σχετικότητας, παράλληλα με τους πρωτοστάτες της Κβαντομηχανικής, όπως φέρνουν σήμερα, οι πρωτεργάτες των Θεωριών Αστάθειας και Χάους, Τεχνητής Νοημοσύνης ή Πράσινης Ενέργειας, και αύριο πάλι, Κύριος οίδε τι…

Το επιστημονικό γίγνεσθαι του Κουν, ευτυχώς ή δυστυχώς για κάποιους, είναι βέβαιο ότι καλά κρατεί!