Ο σκακιστής

Ο άνθρωπος που κέρδισε τον κομπιούτερ Ο ΘΑΝΑΣΗΣ ΛΑΛΑΣ συναντά τον Γκάρι ΚΑΣΠΑΡΟΦ

Γκάρι Κασπάροφ. Σε πολλούς από εσάς άγνωστος. Σε κάποιους άλλους γνωστός ως ο άνθρωπος που κέρδισε τον Καρπόφ, ο οποίος κυριαρχούσε για μία δεκαετία στη σκακιστική ιστορία των τελευταίων χρόνων. Γνωστός αντιφρονών που προσφάτως δήλωσε ότι, αν ο Ζιουγκάνοφ ψηφιζόταν ως πρόεδρος της Ρωσίας, αυτός δεν θα επέστρεφε στη Μόσχα. Ακούει ονόματα όπως Λένιν ή Μαρξ και η τρίχα τού σηκώνεται κάγκελο… Πιστεύει ότι το ταλέντο είναι μια καταστρεπτική ικανότητα αν δεν αξιοποιηθεί, αρνείται να μιλήσει για τον Θεό, για το δίκαιο και για το άδικο, για τον Φίσερ ή τον Καρπόφ. Νιώθει ντροπή γιατί βρέθηκαν κάποιοι συμπατριώτες του να υποστηρίξουν τους Σέρβους στον τελευταίο εμφύλιο στην πρώην Γιουγκοσλαβία για λόγους θρησκευτικούς και υπερασπίζεται μέχρι τελικής πτώσεως την αναχρονιστικότητα της Διεθνούς Σκακιστικής Ομοσπονδίας (FIDE).

Γκάρι Κασπάροφ. Τριάντα τριών χρόνων σήμερα, έτοιμος να αντιμετωπίσει και πάλι τον Deep Blue της ΙΒΜ, τον κομπιούτερ σκακιστή που πριν από λίγους μήνες νίκησε… Πιστεύει ότι η τεχνολογία είναι ένα χέρι βοηθείας αλλά ποτέ δεν θα γίνει ο νέος θεός γιατί πάντα θα έχει ανάγκη τον άνθρωπο, να προσθέσει την ψυχή του στον υπολογιστή. Κοιτάει συνεχώς μέσα στα μάτια τον συνομιλητή του, αν δεν του αρέσει η ερώτηση κάνει έναν μορφασμό αποστροφής, είναι ευφυής και το δείχνει. Αποφεύγει να μιλήσει για την παιδική ηλικία του, ομολογεί ότι ο Νίτσε τού απομυθοποίησε τον Λένιν, πιστεύει ότι ο πνευματικός άνθρωπος είναι ο χρήσιμος άνθρωπος. Βάλλει κατά της εξουσίας που δεν σκέφτεται ούτε κοιτάει τον «εαυτό» της στον καθρέφτη.

Γκάρι Κασπάροφ. Ενα ανθρώπινο δυναμικό στην υπηρεσία όχι μόνο της σκακιστικής ιστορίας αλλά και των ανθρώπων που ψάχνουν κάποιους άλλους για να φωνάξουν και να ακουστούν κι αυτοί. Η Αμερική γι’ αυτόν χρόνια ήταν ο εχθρός… Η αγάπη του είναι η Ευρώπη γιατί πιστεύει ότι εκεί γράφτηκε η ουσιαστική ανθρώπινη ιστορία του πνεύματος και της ψυχής. Του αρέσει να είναι παρατηρητής του παρελθόντος και δράστης του παρόντος… Σπάνια μένει μόνος, η γυναίκα του θυμάται ό,τι ξεχνάει αυτός, ενώ ο ήρωάς του στον Τρωικό Πόλεμο ήταν ο Εκτορας και όχι ο Οδυσσέας.

Αυτός είναι ο Γκάρι Κασπάροφ, λίγο πριν τον διαβάσετε… Αυτόν ήξερα κι εγώ λίγο πριν τον γνωρίσω. Τώρα ξέρω λίγο περισσότερα… Αν το θελήσετε, κι εσείς θα μάθετε ότι αυτό που κάνει ο καθένας μας καλά είναι μάλλον η αφορμή για να γνωρίσει καλύτερα τον εαυτό του και τίποτε περισσότερο!

­ Τι είναι για σας τα συνεχή ταξίδια;

«Ο,τι και για όλους τους άλλους… Δεν είμαι ένας διαφορετικός άνθρωπος… Θεωρώ τα ταξίδια κούραση αλλά και γνώση… Ο,τι έχει σχέση με τη γνώση προϋποθέτει κούραση όμως…».

­ Είχα την εντύπωση ότι δεν είστε ένας συνηθισμένος άνθρωπος.

«Με συγχωρείτε που σας απογοητεύω…» (γέλια).

­ Ολοι όσοι σας έχουν γνωρίσει από τον χώρο μου μού είπαν ότι είστε ένας πολύ διαφορετικός άνθρωπος… Κυρίως δύσκολος και κλειστός…

«Δεν είμαι ανοιχτός… με την έννοια ότι έχω πόρτες… και πολλές από τις πόρτες που έχω είναι κλειδωμένες καλά… Αλλά αυτό είναι φυσικό… δεν είναι; Αν όμως βρεθεί το κλειδί, δεν αντιστέκομαι… Ανοίγω διάπλατα… δεν έχω άλλωστε τίποτε να κρύψω… Αυτό δεν σημαίνει ότι εύκολα αποκαλύπτομαι… Αλλωστε δεν ξέρω τι ενδιαφέρον θα είχε μια πόρτα ανοιχτή που δεν θέλει ξεκλείδωμα…».

­ Αρα συμφωνείτε ότι είστε κλειστός και δύσκολος…

«Κάθε άνθρωπος που σέβεται τον εαυτό του είναι έτσι… Γι’ αυτό λέω ότι δεν διαφέρω… Απλώς ανήκω σε μια κατηγορία ανθρώπων που η ευφυΐα τους δεν τους επιτρέπει να είναι βλακωδώς διαθέσιμοι! Η διαθεσιμότητα άλλωστε είναι μια μορφή βλακείας… Για μένα το «όχι» είναι η πρώτη μου επιλογή… Μετά από σκέψη πάντα λέω «ναι»».

­ Γιατί φοβάστε τόσο πολύ το «ναι»;

«Δεν φοβάμαι το «ναι»… φοβάμαι την άνευ σκέψεως αποδοχή… Ούτε στον ίδιο μου τον εαυτό δεν λέω εύκολα «ναι»… Αυτό ίσως είναι ένα από τα βασικά στοιχεία που με έκαναν να παίζω καλό σκάκι και να φθάσω στην κορυφή».

­ Πολλές φορές, λένε, τα «όχι» στη ζωή μας «βγαίνουν» από την ίδια τη ζωή… Είναι δηλαδή ένας τρόπος να αρνηθούμε την πάλη με τη ζωή… και τα απρόοπτα… την εμπειρία του λάθους μας άλλως ειπείν…

«Οσοι το λένε δεν έχουν σχέση με τη ζωή… Τη ζωή όποιος τη σέβεται δεν τη σπαταλά… Η σπατάλη είναι το ίδιο με την τσιγκουνιά… Η ζωή, για να φανεί η ομορφιά της, θέλει μέτρο… πειθαρχία… Οσο για τα λάθη… κανένας δεν τα αποφεύγει… Είναι παράλογο όμως να τα κυνηγάμε κιόλας».

­ Γιατί η ζωή θέλει μέτρο και πειθαρχία;

«Γιατί μόνο έτσι μπορείς να μετρηθείς, να ξεπεράσεις τις δυνατότητές σου και να απολαμβάνεις αυτό το «πέραν του φυσικού ορίου»! Για να ξέρεις ότι ξεπέρασες τον εαυτό σου πρέπει να ξέρεις τον εαυτό σου… Αλλως δεν καταλαβαίνεις τι κάνεις… Ολα είναι ίδια για τον άνθρωπο χωρίς μέτρο… Ολα είναι εύκολα και φυσικά… Αλλά τίποτε δεν είναι εύκολο… Η ευκολία είναι παγίδα…».

­ Αν το ταλέντο είναι οι ευκολίες μας, τότε το ταλέντο είναι η παγίδα που μας στήνει ο Θεός; (γέλια)

«Ισως… Τι να σας πω;… Αν ο Θεός παίζει με τον άνθρωπο… τον εκτιμώ… Μέσα από τη θρησκεία, από παιδί, όλοι προσπαθούσαν να με πείσουν ­ και εμένα και τα άλλα παιδιά της ηλικίας μου ­ ότι ο Θεός είναι κάποιος που έκανε ένα «καλό» και το φόρτωσε με «κακά»… Εμένα κάτι δεν μου πήγαινε καλά σ’ αυτό… Ο Θεός που παίζει με το δημιούργημά του μου είναι πιο προσιτός. Οταν ο Θεός παίζει με την ψυχή του ανθρώπου που είναι δημιούργημά του τότε γίνεται οικείος… Το παιχνίδι μπορεί να δημιουργήσει τις μόνες πραγματικές συγγένειες… Το παιχνίδι αναγκάζει τους συμπαίκτες να ανοιχθούν, να ξεκλειδώσουν τις πόρτες που λέγαμε πριν και να φανούν τα σκοτεινά αλλά πολύτιμα! Αν ο Θεός δεν έπαιζε με το δημιούργημά του, τότε αυτό θα είχε πεθάνει…».

­ Μιλάτε ως φιλόσοφος και όχι ως σκακιστής… μόνο…

«Κατ’ αρχάς όλοι όσοι ασχολούνται με το σκάκι θεωρούν ότι το μυαλό είναι κυρίαρχο σε αυτό το παιχνίδι… Δεν αντιλέγω… Το μυαλό έχει τη βασική του θέση, αλλά τίποτε περισσότερο ή λιγότερο. Υπάρχει μια τάση πλέον στην εποχή μας να θεωρούν όλοι ότι το σκάκι είναι ένα παιχνίδι δοκιμασίας του μυαλού… Γι’ αυτό και φαίνεται παράξενο όταν ένας σκακιστής δείχνει ότι μπορεί να ενδιαφέρεται και για άλλα πράγματα έξω από το σκάκι… Θα πρέπει όμως να ξέρετε ότι δεν ήταν πάντα έτσι οι άνθρωποι που ασχολούνται με το σκάκι…».

­ Τι εννοείτε;

«Σήμερα ο σκακιστής δεν είναι ένας ευφυής άνθρωπος… Είναι ένας άνθρωπος που έχει μια σκακιστική αντίληψη, μια σκακιστική ικανότητα. Αλλά η ικανότητα σε ένα πράγμα δεν σημαίνει ότι είναι και ένδειξη ευφυΐας. Μπορώ δε να πω ότι η περίπτωση της σκακιστικής ικανότητας δεν έχει καμία σχέση με την ευφυΐα… Είναι δύο πράγματα εντελώς διαφορετικά. Και αυτό βρίσκει την απόδειξή του στις περιπτώσεις του Κάμσκι ή του Ιβαντσούκ… Αυτό δεν συμβαίνει μόνο στο σκάκι… Οπουδήποτε υπάρχει μια ικανότητα για κάτι δεν σημαίνει ότι η ικανότητα αυτή συνοδεύεται από ευφυΐα ή είναι απόδειξη ευφυΐας… Ξέρω πολλούς βιρτουόζους πιανίστες που παίζουν με εξαιρετικό τρόπο τα πλήκτρα αλλά όταν μιλάς μαζί τους έχεις να κάνεις με κλινικές περιπτώσεις βλακών!» (γέλια).

­ Οταν λέτε ότι παλαιότερα οι άνθρωποι που ασχολούντο με το σκάκι δεν ήταν έτσι, τι εννοείτε; Δεν μου απαντήσατε πριν…

«Κάποτε οι κορυφαίοι ­ όχι μόνο στο σκάκι, σε όλους τους χώρους ­ ήταν ή φρόντιζαν να είναι και πνευματικοί άνθρωποι. Η κορυφή είναι πολύ επικίνδυνο πράγμα… Αν δεν συνοδεύεται από πνεύμα, ευφυΐα, μπορεί να μετατρέψει την ικανότητα κάποιου από θετική σε καταστρεπτική… Για μένα ο κορυφαίος σε κάτι απαιτείται να είναι και ένας σημαντικός διανοούμενος… Μόνο έτσι γίνεται χρήσιμος… Εχει έναν λόγο που έφθασε στην κορυφή… Η κορυφή δεν είναι το ζητούμενο, είναι η αρχή για να πετύχεις για τους γύρω ό,τι εμποδίζουν οι έχοντες την εξουσία να γίνει… Γι’ αυτό και κάποτε το σκάκι ήταν ένας πολύ ενδιαφέρων χώρος… Γιατί οι κορυφαίοι σε αυτόν τον χώρο ήταν πνευματικοί άνθρωποι… διανοούμενοι… Ο Λέσκερ ήταν ένας φιλόσοφος που είχε σπουδάσει μαθηματικά… Ο Αλιέχιν ήταν σπουδαίος νομικός… Ξέρετε πόσες γλώσσες μιλούσε ο Αλιέχιν; Ευρείας παιδείας άνθρωπος που ανάμεσα στα άλλα ήταν και κορυφαίος σκακιστής… Ο Καπαμπλάνκα, ο Ούβε, ο Μποτβίνικ ήταν πνευματικοί άνθρωποι… Είχαν να πουν κάτι πέρα από το σκάκι… Δυστυχώς η νέα γενιά σκακιστών είναι αμόρφωτοι, δεν έχουν σπουδάσει τίποτε άλλο και από παιδιά παίζουν σκάκι, σκάκι, σκάκι… Αυτό είναι το νερό τους, η τροφή τους».

­ Εσείς πόσο χρόνο αφιερώνετε στο σκάκι για να είστε και να παραμείνετε πρωταθλητής παγκοσμίως;

«Μόνο το μισό περίπου του χρόνου μου αφιερώνω στο αγωνιστικό σκάκι…».

­ Και το υπόλοιπο;

«Είμαι συνεχώς ανεβασμένος στο βουνό των προβλημάτων της κοινωνίας όπου ζω… Αυτό με διευκολύνει να βλέπω μακριά… Μόνο αν ανεβείς στην κορυφή των προβλημάτων μπορείς ως κορυφαίος σε κάτι να προσφέρεις… Ξέρετε, η φήμη και η κορυφή κάνουν τους περισσότερους να γυρίζουν την πλάτη στα προβλήματα για να μη χαλάσουν έτσι τη διάθεσή τους. Για μένα έτσι αρρωσταίνει η ψυχή… Η ψυχή μας τρέφεται μέσα στο πρόβλημα… Γι’ αυτό και βλέπετε ανθρώπους επιτυχημένους σε όλα να κολυμπούν μέσα στη μοναξιά και στην πλήξη… Με φαντάζεστε εμένα, πλούσιο, να είμαι καθημερινά αραγμένος μπροστά σε έναν υπολογιστή, να παίζω σκάκι και να μιλάω για αυτό μόνο… Τι να τα κάνω όλα τα καλά του κόσμου αν δεν μπορώ, γιατί δεν ξέρω, να μιλήσω και για τα άσχημα. Αν δεν μπορώ να επέμβω και τα άσχημα αυτού του κόσμου να τα πολεμήσω…».

­ Ποιος υπήρξε για σας ο δυνατότερος αντίπαλος ώς σήμερα;

«Ακόμη, ο δυσκολότερος αντίπαλος είναι αυτός που βρίσκεται μέσα μου, ο εαυτός μου. Ολα τα παιχνίδια που έχασα στη ζωή μου, τόσο στο σκάκι όσο και γενικότερα, τα έχασα γιατί έκανα φοβερά λάθη… Αν είμαι σε φόρμα, είμαι ανίκητος».

­ Δεν μπορεί δηλαδή να βρεθεί απέναντί σας κάποιος άλλος που να είναι καλύτερος από σας;

«Οχι… Απέναντί μας βρίσκεται πάντα ένας άνθρωπος που έχει τις ίδιες πιθανότητες με εμάς στο λάθος και στο σωστό. Η νίκη ανήκει σε αυτόν που κάνει τα λιγότερα λάθη… Η σωστή κίνηση του αντιπάλου μας είναι μια πρόσκληση για τη δική μας σωστή κίνηση… Αν η σωστή κίνηση ακολουθείται από σωστή κίνηση, υπάρχει ομορφιά, αρμονία,… απόλαυση… Δεν έχω ποτέ συγκινηθεί από μια λάθος κίνηση του αντιπάλου μου ή δική μου… Αλλο αν συχνά υποπίπτω σε λανθασμένες κινήσεις… Το λάθος όμως είναι ένα είδος μουντζούρας… Το σωστό είναι η ομορφιά…».

­ Δεν υπάρχουν συνειδητά λανθασμένες κινήσεις που οδηγούν σε σωστές στο μέλλον;

«Αλλο παγίδα, άλλο λάθος… Αλλωστε το λάθος κρίνεται πάντα από το αποτέλεσμα, όπως και το σωστό… Αν δεν αποδειχθεί το λάθος και το σωστό, κανένας δεν μπορεί να μιλήσει με βεβαιότητα».

­ Το λάθος σε μια παρτίδα σκάκι έχει την ίδια σημασία για σας με το λάθος στη ζωή;

«Ο ορισμός του σκακιστικού λάθους είναι ξεκάθαρος… ενώ ο αντίστοιχος ορισμός στη ζωή δεν είναι διόλου ξεκάθαρος… Στη ζωή συχνά κάτι που θεωρείται λάθος από μια οπτική γωνία δεν είναι λάθος από μιαν άλλη… Αρα στη ζωή όλα είναι σχετικά… Γι’ αυτό και περισσότερο λυπούμαστε για αυτά που δεν κάναμε παρά για τα λάθη μας! Ισως αυτό συμβαίνει γιατί συχνά στη ζωή το λάθος πληρώνεται επί πιστώσει… Ενώ στο παιχνίδι, στο σκάκι, η πληρωμή του λάθους είναι πάντοτε τοις μετρητοίς! Μπορεί ένα λάθος στη ζωή να μην το πληρώσεις και ποτέ… να σου χαριστεί… Γιατί οι κανόνες της είναι πιο χαλαροί… Ενώ στο σκάκι, όπως σε κάθε παιχνίδι, οι κανόνες είναι αυστηροί…».

­ Θα ήταν καλύτερη η ζωή μας αν καθοριζόταν από αυστηρούς κανόνες;

«Θα ήταν πιο φασιστική… Η κοινωνία είναι ένα μοντέλο πολύ μεγάλο που έχει ανάγκη μια χαλαρότητα στους κανόνες για να μη δημιουργεί ασφυγξία… Η κοινωνία καλείται να ανεχθεί δισεκατομμύρια διαφορετικές οπτικές για το ίδιο πράγμα… Είναι αναγκαίοι κάποιοι κανόνες αλλά η εφαρμογή τους απαιτεί μια χαλαρότητα, μια εξέταση ειδική για τον καθένα, όταν το πρόστιμο, η πληρωμή, είναι καθοριστικά. Αν στο σκάκι η ήττα είναι η άμεση πληρωμή του λάθους σου, στη ζωή δεν μπορεί να είναι το ίδιο… Γιατί ήττα στη ζωή είναι ένα είδος θανάτου πρόωρου!».

­ Πολλοί όμως είναι αυτοί που λένε ότι τα δεδομένα στο σκάκι είναι ίδια λίγο πολύ με τα δεδομένα της ζωής… Π.χ., στο σκάκι έχουμε τους στρατιώτες αλλά και τους βασιλείς… ή ο βασιλιάς είναι ένας αλλά οι αξιωματικοί δύο και οι στρατιώτες πολύ περισσότεροι…

«Δέχομαι αυτή την αντιστοιχία… Μόνο που, επαναλαμβάνω, το σκάκι είναι ένα πολύ μικρό μοντέλο κοινωνίας… Γι’ αυτό και αυτός που κερδίζει μία μάχη ή όλες τις παρτίδες στο σκάκι δεν είναι αυτονόητο ότι θα κερδίσει και τη μία και μοναδική παρτίδα της ζωής…».

­ Δυστυχώς… (γέλια)

«Ή ευτυχώς… (γέλια) Βλέπετε, αυτό είναι η ζωή… Ο,τι αποτελεί πηγή δυστυχίας για κάποιον, για έναν άλλο μπορεί να είναι πηγή ευτυχίας. Τόσο σχετική είναι η φύση…».

­ Γιατί, κατά τη γνώμη σας, υπάρχει το παιχνίδι στη ζωή;

«Για άλλους το παιχνίδι είναι ένα σκότωμα του περίσσιου χρόνου τους. Για μένα το παιχνίδι είναι μια προετοιμασία, σε μικρή κλίμακα, του φαινομένου της ζωής… Είναι ένα είδος εξάσκησης στα δεδομένα προετοιμασίας… Μέσα σε αυτή τη μικρή κλίμακα αποκτούν με την αγωγή του παίκτη, του νικητή, του ηττημένου, του λάθους, του σωστού, της αναγκαίας κίνησης, της εθελουσίας κίνησης που αλλάζει τα δεδομένα… Πιστεύω πολύ στην καλή κίνηση και στη σημασία της…».

­ Πότε αρχίσατε το σκάκι;

«Πάντα έπαιζα σκάκι…».

­ Επαιζε κάποιος στο σπίτι σας; Ο πατέρας σας;

«Οχι… Γεννήθηκα το Μπακού… Μεγάλωσα εκεί… Το λέω αυτό, γιατί αν δεν είχα γεννηθεί εκεί δεν θα έπαιζα σήμερα σκάκι…».

­ Γιατί;

«Το Μπακού τότε ήταν μια πολυεθνική πόλη… Υπήρχε κάτι το κοσμοπολίτικο… Σαν κέντρο ήταν… Υπήρχαν άνθρωποι που έκαναν ό,τι κάνουν όλοι οι άνθρωποι που ζουν σε μια όλη όπου περνάει κάθε καρυδιάς καρύδι. Υπήρχαν λέσχες όπου μαζεύονταν άνθρωποι και έπαιζαν ουίστ μπριτζ, σκάκι, μπιλιάρδο. Το σκάκι υπήρχε στη ζωή της πόλης… Γι’ αυτό και λυπάμαι τώρα που νιώθω την καταστροφή του Μπακού…».

­ Πηγαίνετε τώρα στο Μπακού; Εχετε σπίτι εκεί;

«Μπα… Πάνε 6 χρόνια που έχω φύγει ή μάλλον εκδιωχθεί…».

­ Γιατί;

«Γίνονταν εγκλήματα στο Μπακού τα τελευταία αυτά χρόνια. Υπήρξε η ανελέητη σφαγή των Αρμενίων από τους μουσουλμάνους που διέλυσε την πόλη… Τώρα μαθαίνω ότι κάπως έχουν ησυχάσει τα πράγματα. Αλλά η πόλη δεν είναι ίδια… Οπως, ό,τι και να γίνει, ποτέ δεν θα ξαναϋπάρξει το παλιό Σαράγεβο…».

­ Τώρα καταλαβαίνω την ευαισθησία που έχετε δείξει τα τελευταία χρόνια για το Σαράγεβο. Σας θυμίζει προφανώς τη γενέτειρά σας… Σε τι μοιάζουν αυτές οι δύο πόλεις;

«Και το Σαράγεβο ήταν μια πολυεθνική πόλη… Για μένα οι πολυεθνικές πόλεις είναι η ανάσα αυτού του κόσμου… Ο κόσμος μας ανασαίνει όταν σε μια πόλη ζουν μαζί συμφιλιωμένοι διάφοροι πολιτισμοί. Αυτό είναι το ζητούμενο για μένα… Να συναντηθούμε… Να συναντηθούν οι πολιτισμοί και να πιουν μαζί καφέ μιλώντας ο καθένας για τον Θεό του… Οι ισχυροί φοβούνται όταν τα βρίσκουν μεταξύ τους οι Θεοί… Γιατί για τους ισχυρούς οι Θεοί υπάρχουν για να χωρίζουν τον κόσμο και όχι για να τον ενώνουν… Και οι ισχυροί θέλουν τον κόσμο χωρισμένο σε χίλια κομμάτια… Ετσι τον εξουσιάζουν καλύτερα… Το Σαράγεβο, όπως και το Μπακού, ήταν οι πόλεις όπου συναντιόνταν και γλεντούσαν οι Θεοί… Στο Μπακού, οι Εβραίοι, οι Αρμένιοι, οι Ρώσοι, οι μουσουλμάνοι ζούσαν παρέα. Οπως και στο Σαράγεβο. Μόνο που τα θύματα στο Μπακού ήταν οι Αρμένιοι και στο Σαράγεβο οι Βόσνιοι. Και οι θύτες στο Σαράγεβο δεν ήταν οι μουσουλμάνοι αλλά οι χριστιανοί Σέρβοι…».

­ Τελικώς, οι διαμάχες των Θεών έχουν πάντα θύματα ανθρώπινα;

«Δεν πιστεύω ότι το δράμα του Σαράγεβο είναι αποτέλεσμα μιας θεϊκής σύγκρουσης, μιας σύγκρουσης Θεών. Οι ισχυροί, οι κάποιοι ισχυροί, δεν ήθελαν ούτε μια εστία πολυεθνοτικής κοινωνίας. Γιατί οι ισχυροί ανά τον κόσμο, από όπου και αν προέρχονται, είναι φορείς του φασισμού… Και ο κυριότερος εχθρός του φασισμού είναι οι πολυεθνοτικές κοινωνίες!».

­ Και όμως, πολλοί σήμερα πιστεύουν ότι οι Σέρβοι θεωρούσαν το Σαράγεβο υψηλής στρατιωτικής σημασίας… γι’ αυτό έγινε και όλο αυτό το κακό…

«Διαφωνώ… Το κακό έγινε για να διαλυθεί μια κοινωνία που στην καθημερινότητά της συνέθετε πολλούς διαφορετικούς πολιτισμούς. Ο πολιτισμός είναι πιο ισχυρό όπλο από τα στρατιωτικά όπλα… Αν οι πολιτισμοί συναντηθούν και τα βρουν οι ψυχές των ανθρώπων, από όπου και αν προέρχονται, νιώθουν όλο και λιγότερη ανασφάλεια, όλο και λιγότερο φόβο. Αν ένας άνθρωπος από ένα ορεινό χωριό της Ελλάδας βρεθεί ξαφνικά στο κέντρο της Νέας Υόρκης και επιβιώσει παρ’ όλο το αρχικό σάστισμα, να ξέρετε ότι αυτός ο άνθρωπος είναι πιο δυνατός από κάποιον άλλον που έχει στο χέρι του ένα όπλο! Γι’ αυτό και οι πιο δυνατές κοινωνικές τάξεις, σε κάποιες χώρες που το επέτρεψαν, ήταν πάντα οι τάξεις των μεταναστών… Ο μετανάστης έχει πολύ πιο έντονη την ελπίδα, την ανάγκη, τον φόβο… Ολα είναι σε ένταση και ψάχνει να βρει με μεγαλύτερη αγωνία τα κοινά από ό,τι τις διαφορές του με τους άλλους… Δεν είναι τυχαίο, τώρα, όπου οι ισχυροί του κόσμου θέλουν τις κοινωνίες πιο ανταγωνιστικές, πιο εχθρικές, αφήνουν να εκφράζονται φανερά και ενθαρρύνουν τις εθνικιστικές τάσεις και τις φυλετικές διακρίσεις».

­ Σας βλέπω πολύ επαναστατημένο… Πάντα έτσι ήσαστε;

«Ναι… Από παιδί έψαχνα αυτά που θα έκαναν τους ανθρώπους πιο ευτυχείς… Ισως γιατί σαν παιδί έζησα και μεγάλωσα κοντά σε έναν πατέρα που ήταν δημοκράτης και ζούσε μέσα σε ένα καθεστώς κομμουνιστικό».

­ Πάντως, είναι να παραξενεύεται κανείς μαζί σας… Με την ικανότητά σας να είστε πρώτος στο σκάκι, θα μπορούσατε, χρόνια τώρα, να είστε βασιλιάς στη χώρα σας… Και όμως ήσαστε από αυτούς που τα έβαλαν με το καθεστώς της πρώην Σοβιετικής Ενωσης… Με αυτούς που έλεγαν αυτά που σκέφτονταν και το πλήρωναν… Τι σας έκανε να διαλέξετε αυτή την πάλη των ιδεών από την άνεση της καθημερινής ζωής;

«Πιστεύω ότι το ταλέντο είναι μια ικανότητα πολύ επικίνδυνη. Είναι μια ικανότητα να είσαι δημιουργικός σε ορισμένα πράγματα… Αυτή η ικανότητα όμως είναι επικίνδυνη, γιατί μπορεί να σου περιορίσει το οπτικό πεδίο… Να σου περιορίσει τον σκοπό για τον οποίο ήρθες να ζήσεις επί της γης…».

­ Ενα – ένα… Λέτε πολλά μαζί και θα ήθελα να τα εξηγούμε ένα – ένα για να μη μου μένουν αναπάντητα ερωτήματα…

«Θα υπάρχουν πάντα αναπάντητα ερωτήματα… (γέλια) Μη σας πιάνει άγχος… Η ζωή έχει ενδιαφέρον γιατί υπάρχουν και θα υπάρχουν απαντήσεις που δεν δόθηκαν και δεν θα δοθούν στα λίγα ερωτήματα που μας απασχολούν…».

­ Οταν εσείς λέτε ότι το ταλέντο είναι η ικανότητα που έχουν κάποιοι άνθρωποι να είναι δημιουργικοί σε κάτι, τι εννοείτε; Εννοείτε ότι αυτή η ικανότητα είναι έμφυτη; Με αυτή την ικανότητα κάποιοι γεννιούνται;

«Ναι, είναι χάρισμα του Θεού σε κάποιους… Δεν υπάρχει αμφιβολία… Γεννιέσαι ταλαντούχος… Γεννιέσαι κατ’ επέκταση επικίνδυνος… Βέβαια ο αριθμός αυτών που γεννιούνται ταλαντούχοι είναι πολύ μεγάλος… Δυστυχώς όμως, ελάχιστοι ταλαντούχοι αναπτύσσουν το ταλέντο τους… Το ταλέντο θέλει να το θρέψεις για να φανεί… Κάθε μέρα θέλει τροφή… Ενας ταλαντούχος πρέπει να δουλεύει πολύ περισσότερο από έναν άλλον κοινό άνθρωπο… Γιατί πρέπει, εκτός από τον βιοπορισμό του σώματός του, να θρέψει και το ταλέντο του…».

­ Δεν είναι «θεϊκή» αδικία κάποιοι να έχουν ταλέντο και κάποιοι άλλοι να στερούνται αυτή τη δημιουργική ικανότητα;

«Αυτή η ερώτηση απαιτεί γνώσεις που βρίσκονται πέρα από την κατανόησή μου… Αρνούμαι να συζητήσω για δικαιοσύνη και αδικία ενός πράγματος που είναι πέρα από μας και αδυνατούμε να το ορίσουμε… Πέρα από το γεγονός ότι θεωρώ προσωπικώς ότι όλη η ζωή είναι μια αδικία».

­ Γιατί θεωρείτε ότι όλη η ζωή είναι μια αδικία;

«Τι να σας πω… Το βλέπετε και εσείς… Τίποτα δεν είναι εξ αρχής δίκαιο… Ολα είναι εξ αρχής άδικα… Στη ζωή το δίκαιο πάντα αποδεικνύεται…».

­ Γιατί το ταλέντο είναι επικίνδυνο; Ή πότε γίνεται επικίνδυνο;

«Οταν δεν αναπτύσσεται… Ο κίνδυνος κάθε ταλαντούχου ανθρώπου είναι να μην αναπτύξει το ταλέντο του. Αν δεν το αναπτύξει καταστρέφεται… Το ταλέντο είναι ένα είδος ευελιξίας που όσοι το έχουν βοηθιούνται ιδιαιτέρως… γιατί η ζωή έχει πολλά εμπόδια… Αν κανείς έχει καλή «μέση», «ευέλικτη μέση», ξεφεύγει από τις κακοτοπιές… Ξέροντας την ευελιξία που διαθέτει ο ταλαντούχος μπαίνει στις δύσκολες διαδρομές… Ο ταλαντούχος από τη φύση του δεν περιορίζεται στην άπλα… Οταν μπεις στις δύσκολες διαδρομές, εκτίθεσαι μοιραία στις θανατηφόρες παγίδες… Γι’ αυτό και θέλει ανάπτυξη το ταλέντο… Θέλει να προσθέσεις στην ευελιξία σου και άλλες ικανότητες… Αν δεν το κάνει ο ταλαντούχος δεν υπάρχει απλώς, χάνεται…»..

­ Εσείς είστε ταλαντούχος στο σκάκι;

«Μα, το σκάκι δεν θέλει ταλέντο… Είναι ένα παιχνίδι λογικής. Αλλά το σκάκι, αν παίζεται από έναν ταλαντούχο, ξεφεύγει από την απλή λογική… Γίνεται ένας συνδυασμός παραγόντων… Ξαφνικά το σκάκι από ένα παιχνίδι λογικής μετατρέπεται σε ένα παιχνίδι που καθορίζεται και από την έμπνευση της στιγμής, που έχει μια άλλη λογική…».

­ Ποια είναι η λογική της έμπνευσης;

«Κατ’ αρχάς η έμπνευση δεν επισκέπτεται τους πάντες… Η έμπνευση για να επισκεφθεί κάποιον πρέπει να την πιστεύει… Να πιστεύει δηλαδή στα κρυφά χαρτιά της τύχης…».

­ Θα με τρελάνετε; Πιστεύετε και στην τύχη;

«Κυρίως στην τύχη… Η τύχη τι είναι;».

­ Τι είναι;

«Η πίστη σε έναν άγνωστο κόσμο λογικής, του οποίου τον τρόπο λειτουργίας δεν έχουμε ακόμη ανακαλύψει αλλά υπάρχει μαζί με τη δική μας λογική και καθορίζει τα πράγματα… Σημασία λοιπόν έχει πόσο πιστεύεις σε αυτό το άγνωστο καθοριστικό στοιχείο, ώστε να το υπολογίζεις στις κινήσεις σου… Αυτό είναι η έμπνευση… Γι’ αυτό λέω ότι έχει τη δική της λογική… Η λογική της έμπνευσης έχει να κάνει με ό,τι δεν γνωρίζουμε αλλά υπάρχει… Οσοι αρνούνται την έμπνευση είναι άρρωστοι εγωιστές που πιστεύουν σε ό,τι γνωρίζουν… και δεν δέχονται ότι υπάρχουν πολλά πράγματα άγνωστα σε αυτούς, που δυστυχώς καθορίζουν τις κινήσεις τους!».

­ Πιστεύετε στην ψυχολογία του νικητή;

«Και αυτό εγώ το περιλαμβάνω σε αυτό που είπαμε πριν… Στο ταλέντο… στην ικανότητα να δημιουργείς… Γεννιέται κανείς νικητής, δεν γίνεται… Γεννιέται κανείς μαχητής… με ικανότητα να μάχεται… Υπάρχουν άνθρωποι που έρχονται σε αυτόν τον κόσμο και δεν θέλουν να παλέψουν για τις ιδέες τους, για τα πιστεύω τους, για μια θέση στον ήλιο… Αν δεν παλέψεις για μια θέση στον ήλιο, η θέση θα καταληφθεί από άλλον!».

­ Για έναν γεννημένο νικητή τι σημαίνει η ήττα;

«Σωματικός πόνος… Αυτό είναι το δικό μου συναίσθημα… Η ήττα για μένα είναι κάτι που μου δημιουργεί φοβερή δυσαρέσκεια… Δεν μου αρέσει να χάνω και όταν συμβαίνει αρρωσταίνω, αναστατώνομαι τρομερά, πονάω… Τα λάθη που οδηγούν στην ήττα είναι σαν πυροβολισμοί… Συνήθως χάνω, όπως σας είπα, από δικά μου λάθη…».

­ Ποια είναι η σημαντικότερη νίκη της ζωής σας;

«Σε ορισμένα πρωταθλήματα κάποιες νίκες είναι πολύ σημαντικές… Η νίκη μου το 1985 ενάντια στον Καρπόφ, που μου έδωσε τον τίτλο, ήταν ίσως η πιο σημαντική… Η νίκη αποκτά σημασία αναλόγως της σημασίας του αποτελέσματος! Πάντα, κάθε νίκη για μένα είναι ένα ευτυχές γεγονός! Ακόμη και νίκες στην προσωπική μου ζωή…».

­ Πείτε μου μια νίκη που έχετε κερδίσει εκτός αγώνων που σας έκανε επίσης ευτυχή.

«Νομίζω ότι η μάχη που έδωσα με τη FIDE, την Παγκόσμια Ομοσπονδία Σκακιού, ήταν ευτυχής γιατί με δικαίωσε. Στην αρχή ένιωσα περίεργα… όταν μου αφαίρεσαν τον τίτλο του παγκόσμιου πρωταθλητή… Αλλά έμαθα πάντα να μην υποχωρώ… να παλεύω για τις ιδέες μου… Πίστευα ότι αν ο κόσμος του σκακιού δεν αλλάξει μορφή, δυστυχώς θα χαθεί, θα πεθάνει, δεν θα επιβιώσει».

­ Οταν λέτε να αλλάξει μορφή τι εννοείτε;

«Ο κόσμος αυτός δημιουργήθηκε σε σημαντικό βαθμό κάτω από την επιρροή τής τότε Σοβιετικής Ενωσης… Αμέσως μετά τον πόλεμο… Πιστεύω ότι τώρα πια πρέπει να αλλάξει, να πάρει έναν πιο επαγγελματικό προσανατολισμό, για να μην πω αμιγώς επαγγελματικό. Πρέπει να μπουν στο άθλημα σπόνσορες, για να μπορέσουμε να οργανώσουμε αγώνες παγκοσμίου πρωταθλήματος σε υψηλά επίπεδα… Αυτό δεν είναι κάτι που ξεκίνησε από μένα. Τα πρώτα σπέρματα αυτής της νέας κατεύθυνσης φάνηκαν μετά το 1972, μετά τους θρυλικούς αγώνες για το παγκόσμιο πρωτάθλημα, μεταξύ Φίσερ – Σπάσκι. Αυτή ήταν μια ευκαιρία για να δούμε τις διαστάσεις που θα μπορούσε να πάρει το σκάκι παγκοσμίως… Αυτό έγινε τότε γιατί για πρώτη φορά ένας άνθρωπος της Δύσης συμμετείχε στα τελικά… Οπότε αλλάξαμε νοοτροπία… Και όμως η FIDE μετά από αυτούς τους αγώνες συνέχισε το αραχνιασμένο της πρόσωπο. Και έχουν φτάσει σήμερα να είναι πια πεθαμένοι… άλλο αν δεν θέλουν να το παραδεχθούν».

­ Βέβαια όλη αυτή η διαμάχη μάς έχει οδηγήσει να μην απολαμβάνουμε μια μάχη μεταξύ δύο κορυφαίων του είδους… Εσάς και του κ. Καρπόφ… Αυτό δεν είναι εις βάρος του αθλήματος;

«Εγώ δεν αρνούμαι μια τέτοια σύγκρουση… Αρκεί να γίνει αποδεκτό ότι αγωνίζεται ο παγκόσμιος πρωταθλητής με τον πρωταθλητή της Διεθνούς Ομοσπονδίας… Υπό τον όρο αυτό και αν δεν διοργανωθεί ο αγώνας από τη Διεθνή Ομοσπονδία, δέχομαι να μην εφαρμοστεί ο κανονισμός που λέει ότι διατηρώ τον τίτλο σε περίπτωση ισοπαλίας».

­ Για σας υπήρξε ένας άλλος σκακιστής πρότυπο;

«Οχι… Χωρίς με αυτό να αρνούμαι ότι έχουν προϋπάρξει μεγάλοι σκακιστές… στο παρελθόν… Αλλωστε ο επόμενος, ο μελλοντικός παγκόσμιος πρωταθλητής θα είναι καλύτερος όλων μας…».

­ Το μέλλον δηλαδή κρύβει τον καλύτερο;

«Πάντα… Γιατί ο επόμενος στηρίζεται σε ό,τι έχει ανακαλυφθεί σε επίπεδο γνώσης και το πάει παρακάτω… πιο πέρα… Γι’ αυτό και το «καλός» έχει πάντα να κάνει με την εποχή όπου αναφερόμαστε… Είναι φυσικό σήμερα η γνώση μου να είναι μεγαλύτερη κατά πολύ της γνώσης του Λάσκερ ή του Αλιέχιν… Οπως ο Αϊνστάιν ήξερε περισσότερα από τον Νιούμαν!».

­ Εννοείτε επομένως ότι το «είμαι καλύτερος» έχει να κάνει με το «πότε και μεταξύ ποίων είμαι ο καλύτερος»;

«Ασφαλώς…».

­ Στη ζωή σας, μεγαλώνοντας στην πρώην Σοβιετική Ενωση, ο Λένιν υπήρξε ποτέ πρότυπο;

«Πέρασα και εγώ την ίδια πλύση εγκεφάλου από τότε που ήμουν στο νηπιαγωγείο… Το μόνο που ακούγαμε τότε ήταν… Λένιν, Λένιν, Λένιν… Επαψε όμως να παίζει κάποιον ρόλο στη ζωή μου ο Λένιν όταν άρχισα να αναλύω τα πράγματα… Στα 17 μου χρόνια μου ήταν ολοκάθαρο πια ότι ο Λένιν δεν ήταν αυτό που μας έλεγαν… Ηταν τότε όπου είχα αρχίσει να διαβάζω Νίτσε και είχα αρχίσει να αμφιβάλλω για πολλά που συνέβαιναν γύρω μου… Μετά έγιναν ξεκάθαρα όλα».

­ Ποιο ήταν για σας το χειρότερο του υπαρκτού σοσιαλισμού;

«Κατ’ αρχάς για μένα μόνο υπαρκτός είναι ο σοσιαλισμός… Δεν μπορούμε να μιλάμε γενικώς για κάτι που πρακτικώς δεν έχει αποδειχθεί… Η απόδειξη του σοσιαλισμού ήταν ο κομμουνισμός που ζήσαμε και δημιούργησε όπου εφαρμόστηκε μια ματωμένη ιστορία, στρατόπεδα συγκέντρωσης, καταπίεση… Θα συμφωνήσω μόνο σε ένα πράγμα με τον Μαρξ… «Η πρακτική εφαρμογή είναι το κριτήριο της αλήθειας»! Η πρακτική εφαρμογή του μαρξισμού οδήγησε σε ένα αποτέλεσμα… Ολοκληρωτική καταστροφή».

­ Αν συναντούσατε τώρα τον Μαρξ τι θα του λέγατε;

«Για μένα ο Μαρξ ήταν ένας πολύ κακός φιλόσοφος… Γιατί δεν μπόρεσε να βγάλει τα σωστά συμπεράσματα από την ανάλυση που έκανε… Πιστεύω ότι ο Μαρξ, όπως και οι εγκέφαλοι της Ευρωπαϊκής Ενωσης σήμερα, έκανε όλους τους υπολογισμούς του με έναν πολύ πραγματιστικό τρόπο… Μόνο που η κοινωνική ευημερία δεν βασίζεται μόνο σε λογιστικούς υπολογισμούς. Εστω λοιπόν ότι οι μισθοί είναι υψηλοί όπως και τα ημερομίσθια. Αυτό δεν συνεπάγεται ότι οικονομικοί παράγοντες συνδέονται με το κοινωνικό ζητούμενο».

­ Υπάρχει μια συμβουλή του πατέρα σας που ακόμη και σήμερα σέβεστε και ακολουθείτε;

«Ναι… «Η ζωή αλλάζει κάθε μέρα…»».

­ Αν μπαίνατε στη μηχανή του χρόνου και ταξιδεύατε στο παρελθόν, πού θα σταματούσατε να ζήσετε, έστω και για λίγο;

«Κατ’ αρχάς η νοοτροπία μου είναι η νοοτροπία ανθρώπου που ζει στο παρόν… Είναι γελοίο λοιπόν να σκεφθώ τον εαυτό μου στην αρχαία Ρώμη ή στον Μεσαίωνα… Αλλά σαν παρατηρητής θα ήθελα να γινόταν να ταξιδέψω σε διαφορετικές ιστορικές περιόδους… Θα ήθελα να παρατηρήσω την τότε πραγματικότητα, αντί να την διαβάσω… Αλλά δεν θα ήθελα να την ζήσω… Μόνο σαν παρατηρητής…».

­ Πιστεύετε ότι διαβάζοντας την Ιστορία χάνουμε κάτι από την πραγματικότητα;

«Βέβαια… Είμαι σίγουρος… Για παράδειγμα, διαβάζοντας τον Ομηρο, αντιλαμβανόμαστε ότι οι ήρωες στον Τρωικό Πόλεμο ήταν ο Αγαμέμνονας και ο Οδυσσέας… Τα πράγματα όμως δεν είναι έτσι…».

­ Πώς φαντάζεστε ότι είναι η πραγματικότητα;

«Για μένα ο ήρωας είναι ο Εκτορας… Γιατί υπερασπίστηκε την πόλη του… Δεν πιστεύω ότι ο σκοπός του πολέμου δεν είναι ποτέ δίκαιος. Βέβαια ο θρύλος εκ των υστέρων παραμορφώνει τις πραγματικές διαστάσεις. Για μένα είναι ήρωες αυτοί που βάλλονται και αναγκάζονται να υπερασπιστούν την πόλη τους… Μόνο σε αυτή την περίπτωση υπάρχει «πρέπον» στην ιστορία των πολέμων!».

­ Θέλετε να πείτε ότι η «Οδύσσεια» γράφτηκε από την πλευρά των νικητών και αδίκησε τον Εκτορα;

«Ναι, κατά μία έννοια… Βέβαια διαβάζοντας την «Οδύσσεια» δεν ξέρουμε ποιο ήταν το ακριβές αποτέλεσμα του πολέμου».

­ Αμφισβητείτε τον νικητή;

«Είναι ο πρώτος πόλεμος στην ιστορία όπου όλοι οι νικητές μετά τον πόλεμο εξορίστηκαν ή περιπλανήθηκαν. Αυτό το τέλος δεν μου φαίνεται λογικό… Εσάς; Ο νικητής επιστρέφει, δεν σκοτώνεται, δεν εξορίζεται, δεν χάνεται… Το τέλος της ιστορίας αυτής για μένα δεν βγάζει νόημα… Οπως πιστεύω ότι όλα αυτά δεν έγιναν για την κλεμμένη σύζυγο… Δεν είναι καλή δικαιολογία για έναν πόλεμο αυτή…».

­ Αμφισβητείτε δηλαδή και την ύπαρξη της Ελένης; (γέλια).

«Αντιθέτως, πιστεύω ότι η Ελένη ήταν γυναίκα του Πάρι. Ως παρατηρητής, νομίζω ότι θα διαπίστωνα τελικώς ότι η Τροία δεν έπεσε… Η Τροία έπεσε μόνο στον υπέροχο Ομηρικό μύθο».

­ Αμφισβητείτε γενικότερα τους αρχαίους Ελληνες;

«Οχι… Μου αρέσουν οι αρχαίοι Ελληνες… Κυρίως για τους θεούς τους…».

­ Τι είχαν οι θεοί των αρχαίων Ελλήνων και σας αρέσουν;

«Για πρώτη φορά δεν ήταν η ζωή του Θεού που έδινε το παράδειγμα προς μίμηση ή κρίση, αλλά η ζωή των ανθρώπων που έπαιζαν κάποιο δημόσιο ρόλο… Οι θεοί αυτοί ήταν πολύ ανθρώπινοι και γι’ αυτό ο μύθος τους ήταν τόσο συναρπαστικός και γοητευτικός».

­ Σήμερα ο σύγχρονος θεός είναι η τεχνολογία;

«Οχι… Ο Θεός ήταν πάντα αυτός που κατείχε την απόλυτη γνώση… που είχε τη δύναμη να αναπαράγει γνώση… Οι σούπερ μηχανές όση γνώση και αν αποθηκεύσουν δεν μπορούν να την χρησιμοποιήσουν για να αναπαραγάγουν γνώση… Και αν δεν μπορείς να αναπαράγεις γνώση, όλη η υπολογιστική δύναμη καταρρέει. Η μηχανή θέλει ακόμη το ανθρώπινο μυαλό για να την καθοδηγήσει… Η τεχνολογία είναι ένα τεχνητό βοήθημα του Θεού… Ποτέ δεν μπορεί να γίνει Θεός. Ενας ζωγράφος ζωγραφίζει πρώτα στο μυαλό του και ύστερα στον καμβά… Και τα δύο χέρια να του κόψεις αυτός θα φαντάζεται ζωγραφιές…».

­ Αρα δεν κινδυνεύει ο άνθρωπος από τη μηχανή…

«Ο κίνδυνος είναι απίθανος! Απλώς μέσω της μηχανής έχουμε μια ποσοτική αλλαγή που μετατρέπεται σε ποιοτική».

­ Εσείς πιστεύετε ότι θα κερδίζετε πάντα τη μηχανή, το κομπιούτερ;

«Πάντα… Και αν χάσω θα χάσω από λάθος μου και όχι από επιδεξιότητα της μηχανής… Γι’ αυτό όμως θα μπορώ να σας πω περισσότερα μετά τη νέα μου σύγκρουση μαζί του, την επόμενη άνοιξη…».

­ Υπάρχει ένα μυστικό που θα ψιθυρίζατε στο μυαλό κάθε επίδοξου πρωταθλητή;

«Στο αφτί κάθε ανθρώπου που θέλει να αφήσει το ίχνος του επί της γης…».

­ Εστω… ακούω…

«Το παν στη ζωή είναι το τάιμινγκ… Μπορεί να έχεις καλές ιδέες που όμως καταστρέφονται γιατί δεν εκφράζονται όταν πρέπει».

­ Σας ευχαριστώ.

«Και εγώ!».