Σε φιλικό κλίμα ξεκίνησε την περασμένη Τρίτη η συνέντευξη Τύπου της documenta 14 στο Κέντρο Τεχνών του Πάρκου Ελευθερίας, στα παλιά κρατητήρια του Διοικητηρίου ΕΑΤ-ΕΣΑ, προκειμένου να ανακοινωθεί το πρόγραμμα δημόσιων δράσεων, ο προάγγελος της επερχόμενης διοργάνωσης στην πόλη τον Απρίλιο που μας έρχεται. Στην πορεία επικράτησε μεν μια κάποια αμηχανία, αλλά κανένας δεν θα μπορούσε να προβλέψει ότι το δελτίο Τύπου που λάβαμε ηλεκτρονικά αμέσως μετά θα προκαλούσε τέτοια θύελλα αντιδράσεων.
Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Παρουσία του δημάρχου Γιώργου Καμίνη, του επιμελητή των δημοσίων προγραμμάτων Πολ Πρεσιάδο και βεβαίως του καλλιτεχνικού διευθυντή της documenta Ανταμ Σίμτσικ μαζευτήκαμε σε κλίμα ευφρόσυνης προσδοκίας για να ακούσουμε τι περιλαμβάνει το δεκαήμερο πρόγραμμα γνωριμίας με τους ανθρώπους που δουλεύουν αθόρυβα τα τελευταία δύο χρόνια στην Αθήνα, μαθαίνοντας από αυτήν. Δεν ήταν βεβαίως μια συμβατική συνέντευξη Τύπου.
Κατ’ αρχάς βρεθήκαμε πάνω σε… ερείπια, δηλαδή στην εγκατάσταση DEMOS του
Ανδρέα Αγγελιδάκη. Πρόκειται για 68 μαλακά καθίσματα εμπνευσμένα από τα σκαλοπάτια της Πνύκας και το πανταχού παρόν μπετόν αλλά και φορτισμένα με συμβολισμούς (μήπως πρόκειται για τα ερείπια ενός δημοκρατικού κοινοβουλίου;) τα οποία θα αλλάζουν διάταξη προκειμένου να διαφοροποιείται η μορφή αυτής της «πειραματικής», «κριτικής» δημόσιας σφαίρας που θα δημιουργηθεί. Μάθαμε ότι το δεκαήμερο δεν είναι ούτε έκθεση ούτε συνέδριο αλλά μια «Βουλή των σωμάτων» στην οποία καλούμαστε να συμμετάσχουμε μέσα από «34 ασκήσεις ελευθερίας» που αποσκοπούν να συνθέσουν «μια queer αντιαποικιακή ευρωπαϊκή συμφωνία» η οποία ξεκινά από τη δεκαετία του ’60 και φτάνει ως σήμερα με στόχο να φέρει σε διάλογο καλλιτέχνες, ιστορικούς, θεωρητικούς και ιστορικούς έλληνες και διεθνείς μέσα από «αντιφρονούσες, ετερογενείς και αποσιωπημένες αφηγήσεις» από την κουρδική επανάσταση της Rojava ως τους queer, τρανσέξουαλ, εκδιδόμενους και τις φωνές των μεταναστών στην Τουρκία.
Αναμενόμενα, επίκεντρο θα είναι και η δική μας δικτατορία –καθόλου τυχαία δεδομένου του χώρου ο οποίος έχει συνδεθεί με τα βασανιστήρια της χούντας των συνταγματαρχών, και μέσα από το δικό της παράδειγμα αλλά και χωρών όπως η Ισπανία θα διερευνηθεί η μετάβαση από τη δικτατορία σε μια νεοφιλελεύθερη δημοκρατία που καταπνίγει τις αντίθετες ιδεολογίες στο όνομα της οικονομικής ανάπτυξης.
Αυτή είναι σε γενικές γραμμές η σύμπτυξη του δελτίου με τη συνέντευξη Τύπου, η οποία με όλη τη δημιουργική της ασάφεια (δεν ανακοινώθηκε φέρ’ ειπείν ποιοι και πώς θα εκτελέσουν αυτή την «πρώτη πράξη», όπως τη χαρακτήρισε ο Σίμτσικ, όπως συμβαίνει σε συνεντεύξεις Τύπου) δεν είχε σε καμία περίπτωση τον παραληρηματικό χαρακτήρα του κειμένου.
Αυτό το τελευταίο ήρθε σαν ράπισμα μέσα στη σφοδρότητα των επιχειρημάτων του και με αιφνιδίασε κυρίως για το παρωχημένο ύφος του. Ενα κείμενο το οποίο αν το απομονώσεις από το πλαίσιό του θυμίζει λογύδριο επαναστατημένου εφήβου, ένα «μανιφέστο» τελικά καθ’ όλα συμβατικό ως προς την ξύλινη γλώσσα του. Ως προς αυτό, η documenta δεν πρωτοτύπησε. Ανέτρεξα στο αναλυτικό πρόγραμμα των εκδηλώσεων ή, πιο σωστά, «των ασκήσεων ελευθερίας», στην ιστοσελίδα της documenta προκειμένου να δω από ποιους και με ποιους τρόπους θα διερευνηθούν αυτές οι ιδέες για να συμπληρώσω τα κενά.
Ευτυχώς που ήξερα ορισμένους από αυτούς.
Πολύ ενδεικτικά αναφέρω τον ιστορικό Κωστή Κορνέτη, ο οποίος έχει γράψει «Τα παιδιά της δικτατορίας», την ακτιβίστρια – καλλιτέχνιδα Αλις Σπρινγκλ, η οποία θα κάνει κάποιου είδους συμμετοχική περφόρμανς, τη μουσικολόγο Αννα Παπαέτη, την εικαστικό Γεωργία Σαγρή και τον Παντελή Βούλγαρη, του οποίου θα προβληθεί η ταινία «Το χρονικό της δικτατορίας (1967-1974)».
Στο περίπου όλα αυτά, μια και στο πρόγραμμα το οποίο είχε αναρτήσει η documenta στη σελίδα της, όσο γράφονταν τουλάχιστον αυτές οι γραμμές, υπήρχε απλώς μια παράθεση ονομάτων χωρίς περαιτέρω who is who, χωρίς την πληροφορία που αφορά τη μεταξύ τους διάδραση. Τρανταχτό παράδειγμα: το ότι ο πολιτικός θεωρητικός και φιλόσοφος που κυριάρχησε στη ριζοσπαστική ιταλική Αριστερά Τόνι Νέγκρι θα συνομιλήσει με τον Νορβηγό Νίιλας Σόμπι, ακτιβιστή για τα πολιτικά δικαιώματα και την εθνική κυριαρχία των Σάμι στον Βορρά της Νορβηγίας το ακούσαμε στη συνέντευξη Τύπου και εν συνεχεία το διαβάσαμε στο δελτίο της αλλά δεν θα μπορούσαμε να το είχαμε υποθέσει από τον ιστότοπό της. Σύμφωνα με αυτόν, τη συγκεκριμένη ημέρα 14/11 μεταξύ 7 και 11 μ.μ. κάποια στιγμή θα συνυπάρξουν στον χώρο.
Νομίζω ότι δεν πρόκειται για παράλειψη αλλά για συνειδητή επιλογή. Η documenta, όπως το δηλώνει εξάλλου στο εμπρηστικό μανιφέστο της, θέλει να αμφισβητήσει μεταξύ άλλων και την «ιεραρχία» και την «ορατότητα». Δεν θέλει να γίνει διαχωρισμός των ομιλητών και καλλιτεχνών ανάλογα με τη φήμη τους, δεν θέλει το κοινό να έρθει σε αυτή με συγκεκριμένες προσδοκίες ή προκατασκευασμένες αφηγήσεις. Να το δεχθούμε, άλλωστε η τέχνη οφείλει να ταράζει τα νερά, να προτείνει και νέους τρόπους πρόσληψης μιας εμπειρίας όχι μόνο αμιγώς καλλιτεχνικής.
Πώς διευκολύνεις όμως την προσβασιμότητα σε αυτή την εμπειρία όταν εκ πρώτης όψεως τουλάχιστον φαίνεται ότι απευθύνεσαι σε επιλεγμένους λίγους που είναι εξοικειωμένοι με τους κώδικες της δημιουργικής ασάφειας που εμπεριέχονται στη σύγχρονη τέχνη αλλά και με την παθογένειά της να αισθάνεται περισπούδαστη μέσα σε στρυφνά και δυσνόητα επιμελητικά κείμενα (για να επανέλθουμε στο περιβόητο δελτίο Τύπου;).
Μήπως τελικά μοιάζει να προάγεις την τήρηση στην ιεραρχία της διανόησης παρά την προγραμματική σου δήλωση περί άρσης της; Υποθέτω ότι η documenta αποσκοπεί στο να απευθυνθεί σε ένα μεγαλύτερο κοινό από το ήδη πολύ υποψιασμένο, γι’ αυτό και προσκάλεσε τόσους εκπροσώπους του Τύπου στην πρώτη της εμφάνιση, σε αυτή την «πρώτη γνωριμία» όπως το έθεσε ο Πρεσιάδο. Να μην παρεξηγηθούμε. Δεν περιμένει κανείς κοσμοπλημμύρα σε μια διοργάνωση με εικαστικό pedigree, από τη στιγμή μάλιστα που λείπουν τα ηχηρά ονόματα που αγαπά το ελληνικό κοινό (λέγε με Μαρίνα Αμπράμοβιτς και Ai Weiwei). Εστω κι έτσι, θα ήταν κρίμα μια τόσο σημαντική διοργάνωση να παγιδευθεί στην εσωστρέφεια των εκφραστικών της μέσων ταμπουρωμένη με το μανιφέστο της.
Τώρα για το σημαντικό κομμάτι, το ίδιο το περιεχόμενο, για το οποίο έχουν ήδη προκληθεί έντονες αντιδράσεις, σύμφωνα μάλιστα με κάποιες απόψεις που ακούστηκαν επειδή φλερτάρει με «παρωχημένες ιδεολογίες της Αριστεράς», θα προτιμήσω να περιμένω. Ναι, σαφέστατα είναι απορίας άξιον τι ακριβώς εννοεί κάποιος που δηλώνει ότι «παραμερίζει την καθιερωμένη αντίθεση δικτατορίας και δημοκρατίας» ιδίως όταν ξεκινά την ομιλία του λέγοντας πως «η γλώσσα δεν είναι ποτέ αθώα». Επιλέγω παρ’ όλα αυτά να μη μείνω στο τσιτάτο (ή στη συνέντευξη Τύπου και το δελτίο της) αλλά να συμμετάσχω στη «Βουλή των σωμάτων» παραζαλισμένη και αποπροσανατολισμένη και να κρίνω από κοντά πώς και γιατί «Η δημοκρατία δεν είναι ελευθερία. Η ελευθερία είναι μια πρακτική» (τίτλος εργασίας της πρώτης ημέρας των «ασκήσεων»), προτού αποφανθώ ότι πρόκειται για «ασκήσεις επαναστατικής γυμναστικής εκ του ασφαλούς από κατοίκους προνομιούχων χωρών που χαίρονται να βλέπουν την Αθήνα να καίγεται» (ακούστηκε κι αυτό). Ο εξοβελισμός απόψεων είναι επικίνδυνος και όσο να το πεις έχουμε και μια εμπειρία από personae non gratae. Η documenta είναι εδώ, ας διαπιστώσουμε τι ακριβώς θέλει να μας πει. Ποιος ξέρει, ίσως κι αυτή στο μεταξύ προσπαθήσει να μας το πει καλύτερα.
Μαζί μας και ο Αρτέμης ΣώρραςΤο δελτίο Τύπου της documenta για τη δράση «34 Ασκήσεις Ελευθερίας» είναι προϊόν ενός συμπιληματικού και παραληρηματικού λόγου και ταυτόχρονα μνημείο ανορθολογισμού. Αντιγράφω μια παράγραφο: «Οι 34 Ασκήσεις Ελευθερίας έχουν στόχο να συνθέσουν μια queer αντιαποικιακή ευρωπαϊκή συμφωνία με αφετηρία τη δεκαετία του 1960 έως σήμερα, εμπλέκοντας στον διάλογο και φέρνοντας στο προσκήνιο αντιφρονούσες, ετερογενείς και αποσιωπημένες αφηγήσεις. Αρχίζουμε φέρνοντας κοντά την παράδοση της ριζοσπαστικής Αριστεράς και τον αντιαποικιοκρατικό αγώνα για εθνική κυριαρχία των αυτόχθονων πληθυσμών στην Ευρώπη».
Θα μπορούσαμε να γελάσουμε πολύ με τέτοιου είδους κείμενα και κυρίως να αδιαφορήσουμε γι’ αυτά. Θα μπορούσαμε να γελάσουμε, ας πούμε, με τους αυτόχθονες: τους Αρβανίτες; τους Βλάχους; τους Ελληνες; Δεν το κάνουμε όμως γιατί το κείμενο έχει τη σφραγίδα ενός μεγάλου ευρωπαϊκού θεσμού, όπως η «Ντοκουμέντα Κάσελ». Το όλο δελτίο Τύπου, όπως φαίνεται και από το απόσπασμα που παραθέτουμε, παραπέμπει σε έναν βίαιο ακτιβισμό γερμανικού τύπου –που χαρακτηρίζεται από την τρομοκρατία, όπως μας έχει δείξει πρόσφατα ο Χανς Μάγκνους Εντσενσμπέργκερ στο βιβλίο του «Αναβρασμός».
Ευαγγελίζεται μια μονολιθικότητα στο όνομα της αμφισβήτησης της ιεραρχίας και προτείνει μια καθεστωτικού τύπου ερμηνεία της Ιστορίας, που νομίζαμε ότι είχε τελειώσει, θεσμικά, το 1989. Αλλά το πιο επικίνδυνο είναι όλη αυτή η αποθέωση του ανορθολογισμού. «Μαθαίνοντας από την Αθήνα» είναι ο γενικός τίτλος της «Ντοκουμέντα». Προφανώς μαθαίνουν τον ανορθολογισμό. Δεν θα μου φαινόταν περίεργο να καλέσουν ως curator και τον Αρτέμη Σώρρα.
Δεν θέλω να αδικήσω την «Ντοκουμέντα». Η παρέμβαση του Ντένη Ζαχαρόπουλου είναι πολύ καθοριστική. Θα περιμένουμε και τις άλλες δράσεις. Αλλά η αρχή λέει πολλά.
Νίκος Μπακουνάκης
Ντένης Ζαχαρόπουλος: «Το ζήτημα δεν είναινα κολακεύειτους ανθρώπουςη έκθεση»Οταν μίλησε ο Ανταμ Σίμτσικ στη συνέντευξη Τύπου είπε ορισμένα πράγματα που είναι απολύτως μέσα στην ιστορία της documenta. Η documenta είναι ένας πολύ σημαντικός θεσμός που φτιάχτηκε στην Ευρώπη μετά τον πόλεμο ακριβώς για να κατοχυρώσει την καλλιτεχνική και πολιτιστική έκφραση σε μια Γερμανία όπου οι κρατικές παρεμβάσεις περιελάμβαναν τη λογοκρισία και την καταστροφή μνημείων και τέχνης. Εγινε με τον όρκο ενός ανθρώπου, του καθηγητή και διευθυντή στη Σχολή Καλών Τεχνών του Κάσε Αρνολντ Μπόντε, ότι όταν πέσει το Γ’ Ράιχ θα κάνει στην πόλη τη μεγαλύτερη έκθεση μοντέρνας τέχνης. Ο Μπόντε εμπνεύστηκε από την έκθεση που είχε κάνει ο Πικάσο μαζί με τους ιταλούς αντιστασιακούς μέσα στο βομβαρδισμένο Palazzo Reale στο Μιλάνο το 1947 και αποφάσισε να ξεκινήσει μια έκθεση στο βομβαρδισμένο Κάσελ. Η documenta έγινε για να μπορέσει να ξεκινήσει μια συζήτηση πάνω σε μια κρίση, η οποία ήταν της Ευρώπης στην ουσία. Βασικό είναι ότι από τότε ήταν όλοι σύμφωνοι ότι δεν μπορεί να εκφράζει μια μόνιμη άποψη και από τους ίδιους ανθρώπους πάντα για το τι είναι και τι δεν είναι σωστό. Η documenta έγινε ακριβώς για να μην μπορεί να επέμβει κανείς στην προσωρινή γνώμη ενός ανθρώπου ο οποίος με τους καλλιτέχνες και ένα μέρος των πνευματικών ανθρώπων της εποχής του παρουσιάζει μια άποψη που δεν είναι δόκιμη. Γι’ αυτό λέγεται «Μουσείο των εκατό ημερών». Δεν έχει επέμβει σε αυτή ποτέ καμία κυβέρνηση, κανένας δήμαρχος σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας της.
Οσον αφορά την άποψη που ακούστηκε ότι η συγκεκριμένη διοργάνωση που περιλαμβάνει και την Αθήνα έχει εκπέσει στον εξωτισμό, θα πω ότι «εξωτική» είναι η σύγχρονη τέχνη και πάντα ήταν για τους συντηρητικούς Ελληνες οι οποίοι δεν πάνε στη documenta, ούτε ενδιαφέρονται για το τι γίνεται διεθνώς. Πρόκειται για ένα μεγάλο μέρος του κοινού και της κοινής γνώμης που όταν έρχονται καλλιτέχνες όπως ο Πέτερ Στάιν τους βρίζουν ότι δεν είναι Ελληνες και δεν μπορούν να κάνουν τραγωδία ή θεωρούν ότι ο Λούκος μάς φέρνει ξένα καινά δαιμόνια.
Η συνέντευξη Τύπου αφορά ένα πολύ μικρό γεγονός που θα γίνει πριν από την documenta, στο ΕΑΤ-ΕΣΑ, το κτίριο του δήμου το οποίο χρησιμοποιεί χοντρικά για να κάνει εκθέσεις, πίσω από το οποίο υπήρχαν κάποτε θάλαμοι βασανιστηρίων. Είναι ένα γεγονός που τους εντυπωσίασε και αποφάσισαν να στρέψουν μέρος της θεματικής γύρω από τη δικτατορία. Οταν πάνε στο ΕΜΣΤ προφανώς θα ασχοληθούν με τον Ζενέτο, δεδομένης της ιστορίας του συγκεκριμένου κτιρίου. Ενόχλησε και o Φουκώ τον οποίο ανέφερε ο Σίμτσικ γιατί θεωρείται «ξεπερασμένος». Πείτε μου ποιον πρέπει να διαβάσουμε; Είναι τόσο φοβερή η άποψη ότι μια κοινωνία δεν είναι κάτι κλειστό και δεδομένο αλλά διαμορφώνεται και πρέπει καθημερινά οι πολίτες της να μάχονται για να χαρακτηρίζεται ως τέτοια; Δεν είναι αυτό το μεγάλο πρόβλημα της Ευρώπης σήμερα; «Ξεπερασμένος» θεωρήθηκε και ο Τόνι Νέγκρι. Ο καθένας βρίσκει έναν τρόπο να διαβάζει την ιστορία. Αυτό που είναι απολύτως δεδομένο, και δεν έχει τελειώσει αυτή η συζήτηση ότι όταν ένας άνθρωπος θεωρείται τρομοκράτης και πηγαίνει στη φυλακή αλλά αθωώνεται και βγαίνει έχει περάσει αδίκως στη φυλακή ένα μέρος της ζωής του.
Εν κατακλείδι, δεν είμαι καθόλου σίγουρος κατά πόσο θα μου αρέσει η documenta. Μπορώ να σας πω όμως με βεβαιότητα ότι από την documenta 5 και μετά που τις έχω δει όλες το ζητούμενο δεν είναι να αρέσει η documenta, ούτε να κολακεύει τους ανθρώπους. Είναι να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις για μια συζήτηση πάνω στην εποχή μας. Γι’ αυτό και μόνο που αρχίζει ήδη μια τόσο σοβαρή συζήτηση και αντιδράσεις θεωρώ ότι μάλλον αρχίζει να πετυχαίνει τον στόχο της.
* Ο Ντένης Ζαχαρόπουλος είναι καλλιτεχνικός διευθυντής Πινακοθήκης, Μουσείων και Συλλογών Δήμου Αθήνας, καλλιτεχνικός συνδιευθυντής documenta 9 μαζί με τον Γιαν Χουτ
Πότε & Που«34 Ασκήσεις Ελευθερίας» στο Κέντρο Τεχνών του Δήμου Αθηναίων, Πάρκο Ελευθερίας, από 14 ως 24/9
Περισσότερες πληροφορίες εδώ
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
