«Καθρέφτες» της μοντέρνας κοινωνικής αθλιότητας

Το γερμανικό θαύμα και η ελληνική κρίση. Η στιβαρή χώρα της ανεπτυγμένης Ευρώπης και ο αδύναμος κρίκος της ευρωζώνης. Δύο χώρες που φαίνεται πως τις χωρίζει άβυσσος στην καθημερινή πολιτική και οικονομική επικαιρότητα, μια άβυσσος που χαίνει κάτω από την αντιπαλότητα και τους διαξιφισμούς στις συνόδους κορυφής των Βρυξελλών. Μια θεώρησή τους όμως «από τα κάτω», από τη βάση της κοινωνικής πυραμίδας, αποκαλύπτει σημεία κοινά, μια ζοφερή, εσωστρεφή, απέλπιδα πραγματικότητα ανεργίας και υποαπασχόλησης, απαξίωσης και αποκλεισμού, τραυμάτων και σιωπηλού άλγους που σπάνια έχουν μιντιακή προβολή.

Τη χρονική περίοδο 2002-2004 ο Φραντς Σουλτχάις, ο οποίος είναι καθηγητής Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο St. Gallen στην Ελβετία και πρόεδρος του Ιδρύματος Bourdieu, συντόνισε μια έρευνα με σκοπό να δοθεί «μια όσο το δυνατόν περίπλοκη ανάλυση των καταχρηστικών απαιτήσεων της καθημερινής ζωής οι οποίες γεννούν την κοινωνική οδύνη σήμερα». Μία δεκαετία μετά την Επανένωση, και με τις συνέπειές της εν εξελίξει, ήταν τα χρόνια μιας ιστορικής στροφής στην κοινωνική πολιτική της Γερμανίας. Η «Ατζέντα 2010», ένα πρόγραμμα οικονομικών και κοινωνικών μεταρρυθμίσεων που εφάρμοσε η σοσιαλδημοκρατική κυβέρνηση του καγκελαρίου Σρέντερ, άλλαζε ριζικά το κοινωνικό τοπίο στη χώρα. Εμπνευσμένος από την κλασική μελέτη Η αθλιότητα του κόσμου του παλιού καθηγητή του Πιερ Μπουρντιέ και χρησιμοποιώντας τη μέθοδο της κοινωνιοανάλυσης, που παρουσιάζει αναλογίες με την ψυχανάλυση, ο Φραντς Σουλτχάις και οι επιστήμονες που συνεργάστηκαν στην έρευνα πήραν δεκάδες προσωπικές συνεντεύξεις γερμανών πολιτών, μαρτυρίες των μετασχηματισμών της γερμανικής κοινωνίας και της ολίσθησης προς μια κοινωνία χωρίς ποιότητα.

Πίσω από το γερμανικό θαύμα

Στην επιλογή από τις συνεντεύξεις αυτές, που κυκλοφορεί στα ελληνικά στον τόμο Η αθλιότητα της οικονομίας. Η αθέατη όψη του γερμανικού «θαύματος» (Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 2015), γνωρίζουμε τον Κλάους και τον Κρίστιαν, δύο ταξιτζήδες που τα κουτσοβολεύουν με δυσκολία στο Βερολίνο, μια τριανταεννιάχρονη ταπετσέρισσα προσωρινά απασχολούμενη σε αυτοκινητοβιομηχανία που αναζητεί σταθερή εργασία, νέους που ζουν με το κοινωνικό επίδομα σε συγκροτήματα εργατικών κατοικιών που τείνουν να μεταμορφωθούν σε γκέτο, έναν ρώσο μετανάστη, πρώην καθηγητή στο Πανεπιστήμιο της Μόσχας, που δουλεύει στις οικοδομές στο Βερολίνο, πέντε μαθητές μη προνομιούχων στρωμάτων που αδιαφορούν για την εκπαίδευσή τους σε ένα σχολείο όπου στερούνται τον σεβασμό και την αναγνώριση για τις ικανότητές τους. Μini-Jobs των 400 ευρώ, μια ψαλίδα που διαρκώς διευρύνεται μεταξύ πλουσίων και φτωχών, ένα κοινωνικό κράτος που αμερικανοποιείται και φιλελευθεροποιείται.

Η υλική επισφάλεια που αντιμετωπίζουν, οι δυσκολίες εισόδου στην αγορά εργασίας, η κοινωνική καθήλωση και τα συναισθήματα της ανημπόριας, της ανησυχίας, του άγχους, η κατάθλιψη και άλλες ψυχοσωματικές διαταραχές δεν διαφέρουν από τα βιώματα στην ελληνική κοινωνία της πενταετίας 2010-2015. Μια έρευνα που συντόνισε ο Νίκος Παναγιωτόπουλος, καθηγητής Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης και αντιπρόεδρος του Ιδρύματος Bourdieu, με αντικείμενο τους κοινωνικούς μετασχηματισμούς που πλήττουν τα τελευταία χρόνια τις μεσογειακές κοινωνίες παρήγαγε, κατόπιν συνεντεύξεων, συγγενή ανθρώπινα πορτρέτα. Στον τόμο H οικονομία της αθλιότητας. Ελλάδα 2010-2015 (Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 2015), η Κατερίνα που βρίσκεται εγκλωβισμένη στα τριάντα της χρόνια χωρίς ικανοποίηση από τη δουλειά της αλλά και χωρίς εναλλακτικές απασχόλησης, η αλβανίδα καθαρίστρια με τον άνεργο σύζυγο και τα τέσσερα παιδιά που δεν ξέρει αν με τα συρρικνωμένα της έσοδα πρέπει πρώτα να τα ταΐσει ή να τα μορφώσει και να τα εφοδιάσει για ένα καλύτερο μέλλον, το ζευγάρι των συνταξιούχων που προτιμά το μπαγιάτικο ψωμί για να μην τρώει πολύ, το πρώην στέλεχος της φαρμακοβιομηχανίας που έχει εκπέσει από τον προνομιακό κόσμο στον οποίο κατοικούσε προ της κρίσης ζουν σε παρόμοια με τους γερμανούς πολίτες σύμπαντα κοινωνικής αθλιότητας και οδύνης. Εμπειρίες κοινές η προϊούσα φτωχοποίηση, η ένδεια, η κοινωνική ακινησία, η απώλεια πίστης στο μέλλον.

Ακούγοντας καθημερινούς ανθρώπους

Σε ποια κοινωνία ζούμε λοιπόν; Σε ποια κοινωνία θέλουμε να ζούμε και πώς θα φτάσουμε εκεί; είναι τα ερωτήματα στα οποία επιδιώκουν να απαντήσουν οι δύο κοινωνιολόγοι δίνοντας αφενός τον λόγο, μέσα από αυτές τις πολυφωνικές αφηγήσεις, σε όσους είναι συνήθως περιθωριοποιημένοι ή αποκλεισμένοι από τον δημόσιο λόγο, υπερασπιζόμενοι «μια «δημόσια κοινωνιολογία» που θα δρα και θα διατυπώνει τις διαγνώσεις της έξω από τον ελεφάντινο πύργο του ακαδημαϊκού κόσμου, αφουγκραζόμενοι τους καθημερινούς ανθρώπους».

Αφετέρου, στον τόμο Διάλογοι (Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 2015) συντάσσουν τις δυνάμεις τους με τις δυνάμεις της τέχνης, «του ευαίσθητου σεισμογράφου που καταγράφει τα σημεία των καιρών εν τη γενέσει τους» και συγκεκριμένα με το «Mirrors», ένα έργο εν εξελίξει της γλύπτριας Βένιας Δημητρακοπούλου. «Ενας χώρος. Χαλύβδινες στήλες διαφορετικού ύψους δημιουργούν ένα δάσος, έναν λαβύρινθο όπου μπορεί κανείς να περιπλανηθεί μέσα του ή γύρω του. Εκεί ανάμεσα αιωρούνται μακριές λωρίδες από λεπτεπίλεπτο κινεζικό χαρτί ίδιου πλάτους αλλά διαφορετικού μήκους. Οι φωνές» περιγράφει η εικαστικός το έργο της. Φράσεις, λέξεις, αποσπάσματα από τις συνεντεύξεις των δύο κοινωνιολόγων καλύπτουν την επιφάνεια των χαρτιών. «Μαύρο και κόκκινο μελάνι δημιουργούν εικόνες ενός πεδίου μάχης μεταξύ λέξεων και σκέψεων».

Νέα μορφή παρέμβασης των διανοουμένων

Σκοπός της συνεργασίας που κατέληξε σε μια τρίτομη έκδοση που μόλις κυκλοφόρησε και σε κοινά projects στον δημόσιο χώρο που θα ανακοινωθούν προσεχώς είναι «να δοθεί η δυνατότητα σε όλους αυτούς τους «καθημερινούς ανθρώπους», οι οποίοι ζουν τη βίαιη ανατροπή των σχέσεών τους με το εφικτό, το πιθανό και το επιτρεπτό, να βγουν από το σκοτάδι, να αποκτήσουν κοινωνική ορατότητα, να μεταμορφωθούν σε καθρέφτες, που μέσα τους οι παρατηρητές θα μπορούν να αναγνωρίσουν τον εαυτό τους και, κοιτώντας τον, να κατανοήσουν καλύτερα τη δική τους κοινωνική συνθήκη».

Σε μια ενδιαφέρουσα πρωτοβουλία, κοινωνικές επιστήμες και τέχνες συστρατεύονται «για να δημιουργήσουν μια νέα μορφή παρέμβασης των διανοουμένων στον δημόσιο χώρο, ικανή», όπως εξηγούν οι υπεύθυνοι της έκδοσης και του project «Μirrors», «να υπερασπιστεί έναν κοινωνικό κόσμο που κλυδωνίζεται και αποδομείται από τις νέες διεθνείς μορφές κυριαρχίας».

πότε & πού:

Νίκος Παναγιωτόπουλος, Franz Schultheis, Βένια Δημητρα-κοπούλου, Mirrors – Πολυφωνικές αφηγήσεις για έναν κοινωνικό κόσμο σε κρίση. Μετάφραση Γιώργος Καράμπελας, Χρήστος Γεμελιάρης, 3 τόμοι, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 2015, σελ. 1.400, τιμή 31,80 ευρώ. H έκδοση παρουσιάζεται τη Δευτέρα 25 Ιανουαρίου, στις 7 μ.μ., στο Μουσείο Μπενάκη (Πειραιώς 138). Θα μιλήσουν: Ευκλείδης Τσακαλώτος, υπουργός Οικονομικών, Νίκος Ξυδάκης, αναπληρωτής υπουργός Εξωτερικών, Λυδία Δαμπασίνα, ζωγράφος, Αντιγόνη Λυμπεράκη, καθηγήτρια Οικονομικών, Πάντειο Πανεπιστήμιο, Βασίλης Παπαβασιλείου, σκηνοθέτης-ηθοποιός, Jerome Bourdieu, διευθυντής ερευνών (INRA), διευθυντής σπουδών (EHESS), Bernard Vernier, ομότιμος καθηγητής Ανθρωπολογίας, Πανεπιστήμιο Lyon II.