Tempus Ritualis: Η τελετουργία της κρίσης

Το όρθιο στήσιμο ενός αβγού δεν είναι εύκολο πράγμα. Η οξεία καμπύλη των πόλων του κάνει θεωρητικά αδύνατη την εξισορρόπησή του σε επίπεδες επιφάνειες. Παρ’ όλα αυτά, μερικοί Θεσσαλονικείς κατορθώνουν το ακατόρθωτο: το αβγό τους παραμένει ολόρθο. Και αυτό χωρίς να χρησιμοποιήσουν τη μέθοδο του Κολόμβου, ή κάποια τρικ –μόνο χάρη στις επίμονες προσπάθειές τους.

Η ιδέα για το εγχείρημα, που έλαβε χώρα στη Θεσσαλονίκη, δεν ήταν βέβαια δική τους, αλλά ενός καλλιτεχνικού ζευγαριού από το Βερολίνο: της Νίνα Φίσερ και του Μαροάν Ελ Σάνι. Το βίντεο, στο οποίο κατέγραψαν το «κοινωνικό πείραμα», εκτίθεται από τα μέσα Νοεμβρίου στην γκαλερί Im Körnerpark του Βερολίνου, δίπλα στα έργα οκτώ άλλων καλλιτέχνιδων –πέντε Ελληνίδων και τριών Γερμανίδων.

Ο τίτλος της έκθεσης: «Tempus Ritualis», η «Εποχή της τελετουργίας». Ο στόχος: η διερεύνηση των κοινωνικών και καλλιτεχνικών εξελίξεων στην Ελλάδα της κρίσης, οι νέες μορφές αλληλεγγύης και κοινωνικοποίησης.

Η φράση «Tempus Ritualis», λένε οι διοργανώτριες της έκθεσης, Χριστίνα Δημητριάδη, Ευανθία Τσαντίλα και Χριστίνε Νίπε, συνδυάζει δύο αντιθετικές έννοιες: τον χρόνο (tempus) που αναφέρεται στο τώρα και την τελετουργία (Ritual), που παραπέμπει στο παρελθόν. Με τον συνδυασμό τους δημιουργούν έτσι ένα καλό εργαλείο για τη διερεύνηση των τελετουργιών που χρησιμοποιούν με τον καιρό οι νέες συσπειρώσεις πολιτών: κινήματα αλληλεγγύης, κοινοπραξίες, τοπικές πρωτοβουλίες.

Η ισορρόπηση του αβγού ανήκει στο κεφάλαιο «νέες μορφές κοινωνικοποίησης» που στη συγκεκριμένη περίπτωση παίρνει τη μορφή, όπως λένε οι διοργανώτριες, μαζικής «πολιτιστικής performance». Η επιτυχία της δεν είναι βέβαια μεγάλη. Οι περισσότεροι περαστικοί παραβλέπουν ή κοιτάζουν περίεργα τους ισορροπιστές –ένα όρθιο αβγό δεν είναι προφανώς άξιο σπουδαίας προσοχής. Αλλά οι καλλιτέχνες δηλώνουν ευχαριστημένοι και με το λίγο. Αυτοί επικεντρώνουν την προσοχή τους στους ισορροπιστές, από τους οποίους απαιτούν όχι λίγα: «αυτοσυγκέντρωση, επιμονή, αυταπάρνηση και πάθος» –τα συστατικά δηλαδή κάθε γνήσιας τελετουργίας.

Για να γίνει όμως πλήρης μια τελετουργία χρειάζεται και ένα δυναμικό στοιχείο: την επανάληψη. Μόνο χάρη σε αυτήν επιτυγχάνει τον τελικό στόχο της, ήτοι την ευθυγράμμιση μιας ομάδας ανθρώπων πίσω από έναν ορισμένο σκοπό: θρησκευτικό, πολιτικό, στρατιωτικό, αθλητικό, και πάει λέγοντας.

Εξετάζοντας τον εσωτερικό μηχανισμό της θρησκευτικής τελετουργίας ο γάλλος κοινωνιολόγος Εμίλ Ντουρκχάιμ διαπίστωνε το 1912 ότι αυτός συνίσταται σε συνεχώς επαναλαμβανόμενες σωματικές κινήσεις: γονυκλισίες, σταυροκοπήματα, εκφράσεις ικεσίας, κ.λπ. Η στάση του σώματος που προκύπτει από τέτοιες κινήσεις συμπέρανε ότι παράγει ένα βαθύ συναίσθημα –την πίστη. «Η πίστη είναι κατάσταση του σώματος» συνόψιζε αργότερα ο Πιερ Μπουρντιέ: Δεν είναι το πνεύμα που θέτει το σώμα σε κίνηση, αλλά αντίστροφα –το κινούμενο σώμα «γεννά» το θρησκευτικό συναίσθημα. Και αυτό είναι κοινό σε όσους μετέχουν στην ίδια τελετουργία.

Τον τελετουργικό αυτόν μηχανισμό χρησιμοποιούν και οι 10 καλλιτέχνες στο Βερολίνο. Μόνο που εδώ δεν έχει θρησκευτικό, αλλά κοσμικό περιεχόμενο.

Παράδειγμα, η σειρά φωτογραφιών της Λίας Ναλμπαντίδου με τον τίτλο «Μυστικά των αστικών πόλεων». Τοπία της συμφοράς: τα προσωρινά καταλύματα αστέγων με στρώματα σε πεζοδρόμια και αλάνες –ο τρόπος συγκατοίκησης για πολλούς από τότε που ξέσπασε η κρίση.

Στον αντίποδα είναι το βίντεο και η συνοδεύουσα φωτογραφία της Πία Γκρέσνερ: αστικό τοπίο (ο παραλιακός δρόμος της Θεσσαλονίκης με φόντο τη θάλασσα) γεμάτο ταξίματα και υποσχέσεις. «Υπέροχα πράγματα θα συμβούν» υπόσχεται και ο τίτλος –τι ακριβώς όμως δεν αποκαλύπτεται ποτέ.

Ενα νέο είδος «αρχαιολογικής» ματιάς. Στην εγκατάσταση της Κριστίνε Σουλτς αντανακλάται, με πολύ μυστήριο και σασπένς, η αλλαγή του τρόπου ζωής τα τελευταία χρόνια στους δρόμους της Θεσσαλονίκης. Πιο γνήσια αρχαιολογική είναι, αντίθετα, η μέθοδος της Σουζάνε Κρίμαν, η οποία κατασκευάζει ιδιότυπα μωσαϊκά από τις φωτογραφίες παλαιών και νέων αρχαιολογικών ευρημάτων της ίδιας πόλης.

Πολύ πιο πολιτικά είναι τα κολάζ της Λένας Αθανασοπούλου, η οποία «βγάζει» στον δρόμο και μαζί με αυτό και στη δημοσιότητα νοικοκυρές που πριν από το ξέσπασμα της κρίσης ήταν θαμμένες στα σπίτια τους. Το θέμα της, λέει η ίδια, είναι «ο αγώνας των γυναικών για μόνιμη συμμετοχή στην κοινωνική και πολιτική ζωή». Παράλληλα ωστόσο δεν διστάζει να προχωρήσει και στη συγχώνευση γυναικείων και ανδρικών κωδικών στοιχείων που δημιουργούν, όπως λέει η επιμελήτρια της έκθεσης Κριστίνε Νίπε, μια ιδιότυπη φυλετική κοινότητα: «νέα σώματα του αναμεταξύ» .

«Πολιτικός» είναι και ο φακός της Χριστίνας Δημητριάδη, που φωτογραφίζει κομμάτια από σκάλες σε ημιτελείς οικοδομές –η κρίση χυμένη σε μπετόν. Ενα δείγμα οικογενειακής τελετουργίας δίνουν οι φωτογραφίες που δείχνουν την ίδια με τους γονείς της στην παραλία να στήνουν υπομονετικά έναν πύργο από ξυλαράκια με φόντο τη θάλασσα.

Στον αγώνα για την επανάκτηση της μνήμης βρίσκεται η Ευανθία Τσαντίλα –είτε απεικονίζοντας μια θρησκευτική τελετουργία από τον επάνω όροφο της εκκλησίας, είτε γράφοντας και ξαναγράφοντας (συνολικά εννέα φορές) ένα ποίημα του Νίτσε με μια γραφομηχανή από το 1904.

Το αποκορύφωμα είναι ένα υπέροχο φιλμ της Εύας Στεφανή γυρισμένο το καλοκαίρι στα δημόσια λουτρά της Αιδηψού. Μια πραγματικά κωμική παραλλαγή της «Ανθρώπινης Κωμωδίας» του Μπαλζάκ με πρωταγωνιστές τους συνταξιούχους, που επιδεικνύουν μια αστείρευτη ζωτικότητα και σπιρτάδα. Η κάμερα καταγράφει τα μπάνια τους στις λάσπες, γυναίκες που λένε το φλιτζάνι, άνδρες που καβγαδίζουν στην αυτοσχέδια «μικρή Βουλή». Ολα μαζί δημιουργούν μια ατμόσφαιρα που θυμίζει κατασκήνωση νεολαίας και όχι γηροκομείο.

Οχι περίεργο έτσι το γεγονός ότι μια τόσο ενδιαφέρουσα έκθεση προκάλεσε την προσοχή δεκάδων μέσων ενημέρωσης, μεταξύ των οποίων του περιοδικού «Der Spiegel», της εφημερίδας «TAZ», του τηλεοπτικού καναλιού ARD και του ραδιοφωνικού σταθμού «Deutschlandradio Kultur». Το «Tempus Ritualis» ήταν από τα σπουδαιότερα καλλιτεχνικά γεγονότα των δύο τελευταίων μηνών στο Βερολίνο –μια καλλιτεχνική τελετουργία αντάξια του ονόματός της.

πότε & πού:
H finissage (λήξη) της έκθεσης «Tempus Ritualis» στην γκαλερί Im Körnerpark είναι στις 25 Ιανουαρίου