Σ. Καλαφάτης: Το Αγιον Ορος αλλιώς

«Στο Αγιον Ορος δεν γεννιούνται άνθρωποι». Αυτή η φράση, αυταπόδεικτη αλλά και τόσο αναπόδραστα νομοτελειακή, σου χαράσσεται στο μυαλό όταν διαβάζεις το κείμενο που συνοδεύει τις φωτογραφίες του Στράτου Καλαφάτη στο λεύκωμα «Athos. Τα χρώματα της πίστης» (εκδόσεις Αγρα). Μια γνωστή διαπίστωση η οποία υπενθυμίζει μια εντυπωσιακή ιδιαιτερότητα, ακόμη πιο εντυπωσιακή από τη γενεσιουργό αιτία της, το περίφημο άβατο. Θυμίζει δυστοπικό σενάριο σε υποφωτισμένη ταινία επιστημονικής φαντασίας, όμως το Αγιον Ορος είναι ένας τόπος που ελάχιστα έχει να κάνει με το φανταστικό. Οι ιστορίες του ανδροκρατούμενου κόσμου του εκτυλίσσονται σε μια παλέτα που διαθέτει περισσότερα χρώματα από το αυστηρά μονοχρωματικό μαύρο των ρασοφόρων μοναχών.

Αυτό είναι το Αγιον Ορος που μας συστήνει ο Στράτος Καλαφάτης μέσα από τις υπερκορεσμένες χρωματικά φωτογραφίες του. Τόσο στο λεύκωμα όσο και στην έκθεση θα εγκαινιαστεί στις 11 Δεκεμβρίου στο Ελληνικό Ιδρυμα Πολιτισμού στο Βερολίνο. Ενα Αγιον Ορος με λαμπερά, ενίοτε εκτυφλωτικά χρώματα, φωτογραφημένο με ρεφλέκτορες, φακούς, φλας, «οτιδήποτε θα μπορούσε να συμπληρώσει το φως εκεί που δεν υπήρχε» έτσι ώστε να επιτευχθεί ένα έντονο κοντράστ, ένα σκληρό chiaroscuro, το οποίο τελικά παραπέμπει στην αναγεννησιακή ζωγραφική, στον Καραβάτζιο, σε έναν Ρέμπραντ.

Εσωτερικοί κόσμοι

Είναι εμφανές στα πορτρέτα των πρωταγωνιστών της «ιστορίας» που επιλέγει να αφηγηθεί ο Καλαφάτης, στους γέροντες του κελιού, στους μοναχούς, στους δόκιμους, στους μαθητές της Αθωνιάδας Σχολής, στους προσκυνητές, στα βλέμματα των οποίων συνοψίζονται εσωτερικοί κόσμοι που διέπονται από την «έλξη, τη βαθιά πίστη, την ανάγκη, την περιέργεια ή την απελπισία». Στα τοπία με «τα πιο παρθένα μέρη που έχουν απομείνει στον πλανήτη», στην αρχιτεκτονική «με την ιστορία των χιλίων ετών», στην καθημερινότητα με τις λιτές λεπτομέρειες του ασκητικού βίου. Οπως είναι ένας πανηγυρικός ταβάς με ψάρια από τη Μονή Ιβήρων ή η όχι και τόσο μαύρη νύχτα που πέφτει στη Μονή Χιλανδαρίου.

Ετσι κατέγραψε το κέντρο του ορθόδοξου χριστιανικού μοναχισμού στα τέλη της πρώτης δεκαετίας του 21ου αιώνα και έγινε ένας κρίκος στη μακρά αλυσίδα των φωτογράφων που ελκύονται από την αύρα της μοναστικής πολιτείας. «Ο πρώτος που έφτασε ήταν ο Σεμπαστιάνοφ, ο οποίος μάλιστα έκανε 40.000 λήψεις με γυάλινες πλάκες –την τεχνική της εποχής, καθότι μιλάμε για το 1860. Ακολούθησαν στις αρχές του 20ού αιώνα ο Στεφάν Πασέ και ο Φρεντ Μπουασονά, ενώ εννοείται ότι το φωτογράφισαν και Ελληνες, όπως οι φωτογράφοι της γενιάς του ’50 και του ’60, ο Τάκης Τλούπας, ο Κώστας Μπαλάφας, ο Σπύρος Μετλετζής. Θα μπορούσε αυτή η σειρά φωτογραφιών να είναι μια μικρή συνέχεια της καταγραφής του Ορους μέσα στον χρόνο».

Είκοσι πέντε επισκέψεις

Ο Καλαφάτης επισκέπτεται το Αγιον Ορος από τα τέλη της δεκαετίας του ’70. Το πρότζεκτ το ξεκίνησε όμως το 2008, όταν επανήλθε με τον φίλο και συνεργάτη του Αρσένιο Τοπτσίδη –όχι, δεν είναι μοναχός αλλά φωτογράφος ο οποίος τελείωσε την Αθωνιάδα Σχολή, το εκκλησιαστικό σχολείο του Ορους που ιδρύθηκε το 1749. Ο Αρσένιος τον βοήθησε να έρθει σε επαφή με τους γέροντες και τους μοναχούς στη διάρκεια των 25 επισκέψεων του πενταετούς, όπως εξελίχθηκε, φωτογραφικού οδοιπορικού του. «Η αλήθεια είναι ότι δεν το είχα σκεφθεί ποτέ ως τότε γιατί είχα την πεποίθηση ότι το Αγιον Ορος δεν φωτογραφίζεται. Οτι δεν μπορεί να ξεπεράσει κάποιος τη βαριά ιστορία του, τη θρησκευτικότητα και να δημιουργήσει εικόνες οι οποίες από τη μια θα σέβονται τον τόπο και από την άλλη τη δημιουργική αυτονομία του φωτογράφου». Φορτωμένος με τον εξοπλισμό του άρχισε να διανύει μεγάλες αποστάσεις για να φτάσει στα μεγάλα μοναστήρια και στην έρημο όπου βρίσκονται οι σκήτες και τα κελιά με τους ερημίτες, στο νότιο τμήμα της χερσονήσου. Συνάντησε ανθρώπους που τον εμπιστεύθηκαν και –μολονότι συχνά «ο φωτογραφιζόμενος προσπαθεί να βγάλει προς τα έξω την εικόνα που έχει ο ίδιος για τον εαυτό του, ενώ εκείνο που θέλει ο φωτογράφος από αυτόν μπορεί να είναι κάτι τελείως διαφορετικό» –όταν επέστρεψε και τους έδειξε τις εικόνες, υπήρξε «χαρά και αποδοχή» εκ μέρους τους.

Ποιο ήταν ωστόσο το άβατο του αβάτου; «Δεν επιτρέπεται να φωτογραφίσεις μέσα στους ναούς, κειμήλια που είναι πνευματική ιδιοκτησία των μοναστηριών ή όταν τελούνται μυστήρια. Θα μπορούσα να σας πω ότι σήμερα στον δικό μας τον κόσμο υπάρχουν περισσότεροι περιορισμοί. Με τους μαθητές που έχω ως καθηγητής Φωτογραφίας αντιμετωπίζουμε συνέχεια περιστατικά τύπου «γιατί φωτογράφισες κοντά στην τράπεζα ή μπροστά στη Βουλή;» κ.τ.λ.Αν περάσω έξω από το σπίτι σας και φωτογραφίσω το σπίτι σας, θα με ρωτήσετε γιατί το κάνω. Είναι λογικό. Θα έλεγα ότι στο Αγιον Ορος επιτρέπονται τα πάντα αν είσαι ξεκάθαρος και ρωτήσεις προτού φωτογραφίσεις».

Το λεύκωμα του Στράτου Καλαφάτη «Athos. Τα χρώματα της πίστης» κυκλοφορεί στα βιβλιοπωλεία από τις εκδόσεις Αγρα.