Νομπέλ Λογοτεχνίας 2013: Ποιος θα το πάρει;

«Μιλάτε σοβαρά;» ρώτησε ο Τόμας Σούντοφ τον άνδρα με το όνομα Άνταμ Σμιθ που του ανακοίνωνε από την άλλη άκρη του ακουστικού ότι ήταν ένας από τους τρεις επιστήμονες που βραβεύθηκαν με το Νομπέλ Ιατρικής.

Ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Στάνφορντ οδηγούσε εκείνη τη στιγμή κάπου στην Ισπανία και, όπως εξήγησε, είχε χαθεί. Σταμάτησε στην άκρη του δρόμου και ο Άνταμ Σμιθ τον διαβεβαίωσε ότι δεν του κάνει πλάκα. Όχι δεν τον καλούσε από τον τάφο ο οικονομολόγος-φιλόσοφος του 18ου αιώνα αλλά ο υπεύθυνος Επικοινωνίας του Ιδρύματος Νομπέλ, ο οποίος είναι ο πρώτος που παίρνει δηλώσεις από τους φρέσκους νομπελίστες και καταγράφει στο κασετόφωνό του τις αυθόρμητες αντιδράσεις τους προτού γίνουν βορρά των δημοσιογράφων από όλον τον κόσμο. Μετά τα Νομπέλ Ιατρικής, Φυσικής και Χημείας, περιμένουμε τώρα, το μεσημέρι της Πέμπτης 10 Οκτωβρίου, την ανακοίνωση των Νομπέλ Λογοτεχνίας. Ποιου τον αριθμό θα καλέσει ο Άνταμ Σμιθ σε λίγες ώρες;

Στα προγνωστικά του γραφείου στοιχημάτων Ladbrokes την Τετάρτη 9 Οκτωβρίου το προβάδισμα είχε ο Ιάπωνας Χαρούκι Μουρακάμι (5/2) και ακολουθούν στην πρώτη πεντάδα η Καναδή Άλις Μονρό (4/1), η Σβετλάνα Αλεξέγιεβιτς (6/1) από τη Λευκορωσία, η Αμερικανή Τζόις Κάρολ Όουτς (8/1) και ο Ούγγρος Πέτερ Νάντας (8/1). Χαμηλότερα στην ίδια λίστα βρίσκουμε τον Τόμας Πίντσον (12/1), τον Άδωνι (14/1), τον Φίλιπ Ροθ και τον Άμος Οζ (16/1), τον Μίλαν Κούντερα και τον Ουμπέρτο Έκο (25/1), τον Κόρμακ Μακάρθι και τον Ντον ΝτεΛίλο (40/1), τον Μπομπ Ντίλαν, τον Τζον Μπάνβιλ και τον Ισμαήλ Κανταρέ (50/1).

Ελληνικά ονόματα στη λίστα δεν υπάρχουν, εκτός από του Βασίλη Αλεξάκη (100/1), ο οποίος υποθέτουμε ότι υπολογίζεται από το Ladbrokes πρωτίστως ως γαλλόφωνος συγγραφέας και δευτερευόντως ως ελληνόφωνος. Τι γίνεται λοιπόν με τις πιθανότητες της ελληνικής λογοτεχνίας για ένα Νομπέλ Λογοτεχνίας; Έχουμε αποσυρθεί από το παιχνίδι; Εικάζουμε ότι υποψηφιότητες από ελληνικής πλευράς υπάρχουν, αλλά δεν είναι γνωστές, καθώς, σύμφωνα με τους κανονισμούς του Ιδρύματος Νομπέλ, οι υποψηφιότητες κάθε έτους για το βραβείο παραμένουν μυστικές και αποκαλύπτονται έπειτα από 50 χρόνια.

Ποιες είναι οι προϋποθέσεις για να υποβληθεί κάποια υποψηφιότητα; Ασφαλώς ο υποψήφιος να έχει προσφέρει ενδιαφέρον και αναγνωρισμένο έργο προς μια «ιδανική» κατεύθυνση, σύμφωνα με τα ορισμένα στη διαθήκη του Άλφρεντ Νομπέλ. Δεν αρκεί όμως αυτό. Οι επίδοξοι νομπελίστες θα πρέπει να έχουν ένα δίκτυο υποστήριξης -συλλόγους συγγραφέων, πανεπιστημιακά ιδρύματα και επίσημους φορείς- που θα τους προτείνουν στη Σουηδική Ακαδημία και θα ετοιμάσουν τον φάκελο της υποψηφιότητάς τους. Μεταφράσεις τους στα σουηδικά αποτελούν πλεονέκτημα. Ειδολογικοί περιορισμοί δεν υπάρχουν, αν και κατά παράδοση προτιμώνται συγγραφείς που καλλιεργούν σοβαρά είδη λόγου και όχι την κωμωδία ή τη σάτιρα. Ηλικιακοί περιορισμοί δεν υπάρχουν επίσης, ας σημειωθεί όμως ότι ο μέσος όρος ηλικίας των βραβευθέντων με το Νομπέλ Λογοτεχνίας είναι τα 64 έτη.

Ποιοι έλληνες λογοτέχνες θα μπορούσαν να είναι νομπελ-ήσιμοι βάσει των άνωθι προϋποθέσεων; Πρόχειρα μπορούμε να σκεφτούμε τρία πολύ προβεβλημένα λογοτεχνικά ονόματα: Θανάσης Βαλτινός, Κική Δημουλά, Τίτος Πατρίκιος. Με εγνωσμένο έργο και οι τρεις, μέλη της Ακαδημίας Αθηνών οι δύο πρώτοι, μέλη της Εταιρείας Συγγραφέων και οι τρεις, έχουν βραβευθεί με ελληνικά και διεθνή βραβεία και έχουν μεταφραστεί στις πέντε μεγάλες ευρωπαϊκές γλώσσες (αγγλικά, γαλλικά, ιταλικά, γερμανικά, ισπανικά). Επιπλέον, στα σουηδικά κυκλοφορούν δύο τίτλοι του Θανάση Βαλτινού (το Συναξάρι του Ανδρέα Κορδοπάτη και η Κάθοδος των Εννιά) και τέσσερις τίτλοι της Κικής Δημουλά (Επί τα ίχνη, Χαίρε ποτέ, Η εφηβεία της λήθης και μια επιλογή ποιημάτων της).

Τον Βαλτινό έχει μεταφράσει ο Βασίλης Παπαγεωργίου, πανεπιστημιακός καθηγητής Συγκριτικής Λογοτεχνίας στη Σουηδία, στενός φίλος και μεταφραστής στα ελληνικά του σουηδού ποιητή Τούμας Τράνστρεμερ (Νομπέλ Λογοτεχνίας 2011). Τη Δημουλά ο Ίνγκεμαρ Ρεντίν, ο βραβευμένος σουηδός μεταφραστής του Ελύτη, για τον οποίο ο έλληνας νομπελίστας έλεγε ότι του οφείλει το βραβείο. Σε πρόσφατη συνέντευξή του μάλιστα, ο δραστήριος φιλέλληνας και πολιτισμικός παράγοντας στη Σουηδία, υποστήριξε ότι, από τους σύγχρονους συγγραφείς που έχει μεταφράσει, η Δημουλά είναι μια ποιήτρια που αξίζει το Νομπέλ. Αν υποθέσουμε ότι ισχύει το στερεότυπο ότι «η Ελλάδα είναι μια χώρα ποιητών», τότε η ελληνίδα συγγραφέας, ως θεραπαινίδα της ποίησης, έχει επιπλέον το πλεονέκτημα ότι κατέρχεται από μια αναγνωρισμένα μεγάλη παράδοση.

Μια που το συζητάμε, έχει ενδιαφέρον να δει κανείς την παρουσία των γυναικείων ονομάτων στις λίστες του Νομπέλ Λογοτεχνίας. Στα 112 χρόνια λειτουργίας του θεσμού, το Νομπέλ Λογοτεχνίας απονεμήθηκε συνολικά 105 φορές σε 109 άτομα εκ των οποίων μόνο 12 είναι γυναίκες. Το εντυπωσιακό είναι ότι οι μισές από αυτές, τιμήθηκαν με το Νομπέλ μέσα στην τελευταία 25ετία. Τρεις γυναίκες πήραν το Νομπέλ τη δεκαετία του 1990 (Ναντίν Γκόρντιμερ 1991, Τόνι Μόρισον 1993, Βισλάβα Σιμπόρσκα 1996) και άλλες τρεις τη δεκαετία του 2000 (Ελφρίντε Γέλινεκ 2004, Ντόρις Λέσινγκ 2007, Χέρτα Μίλερ 2009). Εξετάζοντας το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα, από το 1950 ως το 1989 υπάρχει στους βραβευθέντες μονάχα το όνομα της γερμανοεβραίας Νέλι Ζαχς –που αξίζει να σημειωθεί ότι κατέφυγε στη Σουηδία το 1940 για να γλιτώσει από τους Ναζί και ότι ήταν προσωπική φίλη της σουηδής πεζογράφου Σέλμα Λάγκερλεφ, της πρώτης γυναίκας που τιμήθηκε με το Νομπέλ Λογοτεχνίας το 1909- η οποία μοιράστηκε το βραβείο το 1966 με τον ισραηλινό Σμούελ Γιόζεφ Άνιον.

Οφείλεται αυτή η πύκνωση σε «ποσοστώσεις» και κριτήρια πολιτικής ορθότητας που προσπαθεί να εφαρμόσει η Σουηδική Ακαδημία; Ή μήπως γράφουν καλύτερα οι γυναίκες τα τελευταία χρόνια και οι βραβεύσεις της Σουηδικής Ακαδημίας αποτελούν αντανάκλαση και το λογικό επακόλουθο μιας μεταβολής στα λογοτεχνικά πράγματα; Η απάντηση δεν είναι εύκολη και οι εξηγήσεις θα πρέπει να αναζητηθούν στη βελτίωση της κοινωνικής θέσης της γυναίκας μεταπολεμικά, στη διεκδίκηση ρόλων και επαγγελμάτων παραδοσιακά ανδρικών, στην αναρρίχησή της σε θέσεις εξουσίας και στην αυξανόμενη συμμετοχή της σε θεσμικά όργανα και φορείς. Οι γυναίκες αποκτούν φωνή και δημόσια παρουσία, αναλαμβάνουν πολιτική δράση, παίρνουν μέρος σε κοινωνικούς αγώνες και οι γυναίκες συγγραφείς αποκτούν δικό τους κοινό, φανατικούς αναγνώστες και ισχυρούς υποστηρικτές.

Οι νομπελίστριες της τελευταίας εικοσιπενταετίας ανήκουν ακριβώς σε αυτή την κατηγορία δραστήριων γυναικών με ισχυρή φωνή, που χαρακτηρίζονται για τη μαχητική δράση τους και τον πολιτικό ακτιβισμό τους. Η Πολωνή Βισλάβα Σιμπόρσκα και η Ρουμάνα Χέρτα Μίλερ υπερασπίστηκαν την ελευθερία του λόγου σε καταπιεστικά καθεστώτα. Η Αυστριακή Ελφρίντε Γέλινεκ αγωνίστηκε για τα δικαιώματα των γυναικών και εναντιώθηκε στην άνοδο του νεοναζισμού στη χώρα της. Η Νοτιοαφρικανή Ναντίν Γκόρντιμερ ήταν δραστήρια στο κίνημα ενάντια στο απαρτχάιντ, όπως και η Βρετανή Ντόρις Λέσινγκ, η οποία κινητοποιήθηκε και ενάντια στη χρήση πυρηνικών όπλων. Στις ΗΠΑ, η Αφροαμερικανή Τόνι Μόρισον με το έργο της ως συγγραφέα και πανεπιστημιακής καθηγήτριας πρεσβεύει την εξάλειψη των φυλετικών διακρίσεων και ως επιμελήτρια λογοτεχνίας στον οίκο Random House συνέβαλε στην ανάδειξη μαύρων συγγραφέων.

Στη λίστα με τα προγνωστικά του Ladbrokes υπάρχουν αρκετές γυναίκες συγγραφείς. Εκτός από τις Μανρό, Αλεξέγιεβιτς και Όουτς στον κατάλογο βρίσκουμε την Αλγερινή Ασιά Τζεμπάρ, την Ιταλίδα Ντάτσια Μαραΐνι, την Καναδή Μάργκαρετ Άτγουντ, τη Βρετανή Α. Σ. Μπάιατ.

Απομένει να δούμε αν η Νότια Κορέα, μια χώρα που δεν έχει λάβει ποτέ το Νομπέλ Λογοτεχνίας, θα είναι φέτος τυχερή με τον πολυγραφότατο Κο Ουν (10/1), τον 80χρονο ποιητή, πεζογράφο και δοκιμιογράφο και αγωνιστή υπέρ της δημοκρατίας στη χώρα του και αν, με λίγο σπρώξιμο και από την εμπόλεμη κατάσταση στη Συρία λόγω του Εμφυλίου, θα καταλήξει το Νομπέλ στον καταξιωμένο ποιητή και διαρκώς υποψήφιο Άδωνι, στον οποίο προσβλέπει εδώ και πολλά χρόνια ο αραβικός κόσμος για την απόκτηση ενός λογοτεχνικού Νομπέλ μετά από εκείνο του Αιγύπτιου Ναγκίμπ Μαχφούζ το 1988.

Το Νομπέλ Λογοτεχνίας 2013 θα ανακοινωθεί την Πέμπτη 10 Οκτωβρίου, στις 2.00 μ.μ. ώρα Ελλάδος.