Η φιλοσοφία αντίδοτο στην κρίση

Μπορεί η φιλοσοφία να γίνει οδηγός ενός νέου τρόπου ζωής και να επηρεάσει την «ευδαιμονία» των αγορών; Μπορεί να προσφέρει σε περίοδο κρίσης έναν άλλο δρόμο επιλογής αξιών που θα επηρεάσουν τον πολίτη της σημερινής κοινωνίας; Οι φιλόσοφοι όλου του κόσμου το πιστεύουν, εξάλλου αυτό ήταν και το κίνητρο να τεθεί ως θέμα στο 23ο Παγκόσμιο Συνέδριο Φιλοσοφίας που θα γίνει στην Αθήνα (4-10 Αυγούστου) με τίτλο «Η φιλοσοφία ως έρευνα και τρόπος ζωής».

Δεν ήταν εύκολο να οριστεί ένα τέτοιο θέμα, όπως μας εξηγεί ο Κωνσταντίνος Βουδούρης, πρόεδρος της Ελληνικής Φιλοσοφικής Εταιρείας, η οποία επωμίζεται το οργανωτικό βάρος του συνεδρίου: «Υπήρξαν καμιά δεκαριά θέματα στο τραπέζι. Δεν υπήρξε αμφισβήτηση για το πρώτο μέρος του θέματος, ότι δηλαδή η φιλοσοφία είναι έρευνα. Συζήτηση μεγάλη έγινε για το αν η φιλοσοφία συνάδει ή πρέπει να συνάδει με τον τρόπο ζωής των φιλοσοφούντων και των άλλων πολιτών. Ηταν θέμα που ετίθετο για πρώτη φορά».

Η αβίαστη ερώτηση είναι γιατί φαίνεται τόσο περίεργο θέμα η σχέση φιλοσοφίας και τρόπου ζωής στους ασχολουμένους με τη φιλοσοφία. Ο Κ. Βουδούρης εξηγεί ότι «δεν ήταν αυτονόητο για τους φιλοσόφους της δυτικής κοινωνίας ότι ο τρόπος ζωής συνδέεται με τη φιλοσοφική σκέψη ενώ αντίθετα εθεωρείτο φυσικό για τους φιλοσόφους της ανατολικής κοινωνίας». Αναφέρεται στην ελληνική φιλοσοφική παράδοση, αυτή του Σωκράτη, του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη, αλλά και την ύστερη φιλοσοφική περίοδο, ως το Βυζάντιο. «Για όλους αυτούς ο φιλόσοφος ζει τέτοιο βίο που αποτελεί πρότυπο για την κοινωνία και καθιερώνει και πρότυπα συμπεριφοράς για την κοινωνία των πολιτών. Οπωσδήποτε πρέπει να υπάρχει μια αρμονία μεταξύ λόγων και πράξεων. Διαφορετικά δεν είσαι φιλόσοφος, αν δεν ζεις εναρμόνιο βίο».

Ο κ. Βουδούρης αναφέρει ότι «στη Δύση είχε επικρατήσει ότι η φιλοσοφία είναι υπηρέτρια της θεολογίας, ενώ στην Ανατολή ήταν δύο παράλληλοι δρόμοι, χωρίς να τίθεται θέμα ιεραρχίας. Επιλέξαμε λοιπόν αυτό το θέμα για να τονίσουμε ότι επιστρέφουμε στις κλασικές αρχές της ελληνικής φιλοσοφίας, ότι η φιλοσοφία παίζει ρόλο, μπορεί να κατευθύνει τη ζωή των πολιτών και της πολιτείας. Με αυτόν τον τρόπο θα υπάρξει και μια σύγκλιση ανατολικής και δυτικής φιλοσοφίας καθώς οι ανατολικοί δίνουν ιδιαίτερη έμφαση στον τρόπο ζωής».

«Ζεις για να έχεις ευδαίμονα βίο»

Βεβαίως, η τεχνολογική εποχή που ζούμε έχει αλλάξει πολλά ζητήματα που σχετίζονται με την επικοινωνία των ιδεών. Οι φιλόσοφοι βρίσκονται πλέον πιο κοντά, οι διάλογοί τους ταξιδεύουν σε όλο τον κόσμο, οι ερευνητές έχουν στη διάθεσή τους εύκολα και γρήγορα πρόσβαση σε πολλά παλιά και νεότερα κείμενα. Στο 23ο Παγκόσμιο Συνέδριο Φιλοσοφίας θα βρεθούν μεταξύ άλλων 300 σύνεδροι από την Κίνα και άλλοι τόσοι από τη Ρωσία, όπως και πολλοί από μικρές χώρες των οποίων το φιλοσοφικό υπόβαθρο αγνοούμε. Και η αγορά; Πόσο αντέχει σήμερα η φιλοσοφία να υπάρχει σε έναν κόσμο όπου τις αξίες, τον τρόπο ζωής αλλά και την οργάνωση των κοινωνιών την ορίζει η οικονομία;

Το ερώτημα θα απασχολήσει τους συνέδρους γιατί, όπως σημειώνει ο κ. Βουδούρης, αυτό είναι ένα παράλληλο ερώτημα και για την ίδια τη φιλοσοφία. «Τι είναι η φιλοσοφία; Υπάρχει για να εξυπηρετεί τους αφηρημένους σκοπούς της ή να παρεμβαίνει, να προτρέπει και να καθορίζει ακόμα έναν βίο εναρμονισμένο με αξίες; Για εμάς είναι το δεύτερο. Δεν ζεις για να έχεις απλώς χρήματα, αλλά για να έχεις ευδαίμονα βίο. Η ευδαιμονία στον Αριστοτέλη σχετίζεται με τις αξίες ζωής. Σήμερα τίθεται το ερώτημα, τι είναι αυτό το κράτος των αγορών, τι είναι οι αγορές; Η οικονομία και στην αρχαία Ελλάδα ήταν απαραίτητη αλλά σήμερα έχει καταστεί βασικός παράγοντας παραγωγής αξιών. Δεν νομίζω ότι αυτός ο οικονομισμός μπορεί να σταθεί φιλοσοφικά. Δεν υπάρχουν σοβαροί φιλόσοφοι που θα αποδέχονταν μια τέτοια στάση ζωής».

Κοσμοπολιτισμός και πολιτική

Μπορούμε άραγε να μιλήσουμε για μια αναστροφή της κλίμακας αξιών; «Σήμερα όλοι μιλάνε για global ethics» λέει ο Κ. Βουδούρης. «Οι φιλόσοφοι καλούμαστε να βρούμε πρότυπα και να μιλήσουμε, να έχουμε επαφή με τον κόσμο. Δεν είναι τυχαίο ότι έχουμε αυξημένο ενδιαφέρον στη συνεδρία της πολιτικής φιλοσοφίας, όπου ο Χάμπερμας θα μιλήσει για τον κοσμοπολιτισμό και τον τρόπο ζωής μέσα σε αυτόν».

Αρα κατά κάποιον τρόπο θα υπεισέλθει και η πολιτική στη φιλοσοφία. Αναρωτιέται κανείς αν ο φιλόσοφος του σήμερα είναι αυτός που παρεμβαίνει, που παίρνει πάνω του τα σημαντικότερα προβλήματα και γίνεται οδηγός. «Δεν είναι ακριβώς έτσι» λέει ο συνομιλητής μου. «Στον δυτικό κόσμο υπάρχουν αυτοί που παρεμβαίνουν, όπως ήταν ο Ζαν-Πολ Σαρτρ, ο Μπέρναρντ Ράσελ ή ο Γιούργκεν Χάμπερμας σήμερα. Υπάρχουν και άλλοι, πιο σιωπηλοί, που κάνουν δουλειά βάσης με τα πανεπιστήμια και τις έρευνες. Δυνατότητα να μιλούν όλοι οι φιλόσοφοι για όλα δεν υπάρχει. Θα πρέπει ο φιλόσοφος να ξέρει πολλά πράγματα του δημοσίου βίου, οικονομία, πολιτική, να έχει δηλαδή εμπλοκή στην πράξη γι’ αυτά τα θέματα. Οι περισσότεροι αποφεύγουν να μπλέκουν, κυρίως γιατί τα ζητήματα είναι πια πολύπλοκα. Αρκούνται στην επιστήμη τους και εκεί προσφέρουν».

Μπορούμε, άραγε, από ένα τέτοιο συνέδριο φιλοσοφίας να περιμένουμε κάτι καινούργιο; Γιατί όχι, απαντά ο κ. Βουδούρης και αναφέρει ένα παλαιότερο περιστατικό: «Το 1972, στο παγκόσμιο συνέδριο στη Βάρνα, ένας νεαρός επιστήμονας από την Αυστραλία είχε για πρώτη φορά διατυπώσει μια θεωρία για την οικολογική φιλοσοφία. Τότε είχε φανεί ως κάτι περίεργο, καινοφανές. Σήμερα είναι η κρατούσα άποψη. Το φυσικό, το κτισμένο και άκτιστο περιβάλλον έχει καθιερωθεί ως βασικό πεδίο φιλοσοφίας».

Καλός δάσκαλος, καλό ακροατήριο

Οι σύνεδροι δεν θέλουν βέβαια να μιλήσουν μόνο μεταξύ τους. Ευελπιστούν να προσελκύσουν και τους νέους στη φιλοσοφία. «Δεν είναι κάτι εύκολο» σημειώνει ο κ. Βουδούρης. «Εξαρτάται από αυτόν που διδάσκει τη φιλοσοφία. Αν ο δάσκαλος απλώς κάνει το μάθημά του, δεν θα συγκινήσει. Η εμπειρία μου λέει ότι οι καλοί δάσκαλοι δημιουργούν και καλά ακροατήρια. Μην περιμένετε να τους βρείτε στα κοινωνικά δίκτυα. Είχα δασκάλους που ήταν καταπληκτικοί αλλά τους ήξεραν ελάχιστοι. Αυτοί όμως μας επηρέασαν. Ομως η φιλοσοφία μπορεί να περάσει στην κοινωνία και στα μέσα, αρκεί να το θέλουν αυτοί που τα χειρίζονται. Π.χ. στο BBC υπήρχαν εκπομπές με καθηγητές φιλοσοφίας που είχαν τεράστια απήχηση. Είναι το πώς χειρίζεται το ζήτημα η κάθε κοινωνία. Σας φέρνω ένα παράδειγμα: στην Ιαπωνία κανένας καθηγητής δεν επιτρέπεται να έχει σχέση με τις επιχειρήσεις, οι καθηγητές αρνούνται να μετέχουν ακόμη και σε συνέδρια που χορηγούνται από εταιρείες».

Ο Κ. Βουδούρης τονίζει ότι το συνέδριο δίνει έμφαση σε όσους αναζητούν τον διάλογο και τον προωθούν στην κοινωνία. Μάλιστα, μας λέει ότι το 23ο Παγκόσμιο Φιλοσοφικό Συνέδριο θα απονείμει το Βραβείο World Dialogue Prize στον καθηγητή Τζορτζ Μακ Λιν για την προσφορά του στη διεύρυνση του διαλόγου μέσω του οργανισμού Council for Research in Values and Philosophy (RVP), τον οποίο έχει δημιουργήσει και αποτελεί ένα σημαντικό φόρουμ αξιόλογων ερευνητών που ασχολούνται με θέματα αξιών και φιλοσοφίας.

Τελευταία ερώτηση: η πολιτική ηγεσία θα παρευρεθεί στο Συνέδριο; «Εχει προσκληθεί ο κ. Πρωθυπουργός και αναμένουμε την απάντησή του» καταλήγει χαμογελαστά ο κ. Βουδούρης.