Πίσω απ’ τη ράχη μας
η πυρκαϊά της δύσης/
Βραδινό προσκλητήριο.
7 η ώρα./
Η δύση στο πρόσωπο
του υπενωματάρχη/
η δύση στα ξουρισμένα
κεφάλια των εξόριστων/
και κάπου η θάλασσα.

4ο Τάγμα Μακρονήσου/
12 κλωβοί,/
10.000 εκτοπισμένοι./
Λιόγερμα./
Οι πρώτοι στίχοι του ποιήματος «Χρόνος» που έγραψε ο Γιάννης Ρίτσος την περίοδο που κρατούνταν στη Μακρόνησο. Λέξεις που έμελλε να χαραχθούν βαθιά μέσα στη μνήμη του Ολιβιέ Ζισουά όταν, πριν από μερικά χρόνια, ξεφύλλιζε τη γαλλική έκδοση της συλλογής (Ypsilon éditeur) που ανακάλυψε στο βιβλιοπωλείο Le comptoir des Μots, στο 20ό διαμέρισμα του Παρισιού.
Η ανάγνωση των ποιημάτων του Ρίτσου έδωσε στον ελβετό σκηνοθέτη την ιδέα για τη δημιουργία μιας ταινίας. Η οποία ταινία γυρίστηκε. Τίτλος της, «Σαν πέτρινα λιοντάρια στη μασιά της νύχτας». Ενα ντοκυμαντέρ στο οποίο ο ποιητικός λόγος, το φωτογραφικό αρχείο και τα διαγγέλματα «αναμορφωτικής προπαγάνδας» που μεταδίδονταν ακατάπαυστα από τα μεγάφωνα των στρατοπέδων της Μακρονήσου καταλήγουν σε ένα κινηματογραφικό δοκίμιο που θυμίζει υπνωτικό ταξίδι.
Ανάμεσα στους περισσότερους από 80.000 εξορίστους που κρατήθηκαν στη Μακρόνησο από το 1947 ως το 1951, υπήρξαν πολλοί συγγραφείς και ποιητές, όπως ο Ρίτσος, ο Μενέλαος Λουντέμης και ο Τάσος Λειβαδίτης. Τα γραπτά τους, κάποια από τα οποία θάφτηκαν στα στρατόπεδα για να βρεθούν αργότερα, γράφτηκαν μέσα στις στερήσεις και στα βασανιστήρια και περιγράφουν τον αγώνα για επιβίωση μέσα σε αυτό το σύμπαν εγκλεισμού.
«Διαβάζοντας τα ποιήματα του Ρίτσου έμεινα έκπληκτος από τη δύναμη και τη βία της πνευματικής εικόνας που πηγάζει από μέσα τους» μας λέει ο Ολιβιέ Ζισουά. «Σε κανονικές συνθήκες, κάποιος γράφει ποίηση για να δοξάσει ένα αγαπημένο του πρόσωπο ή την ομορφιά του τοπίου. Αλλοι γράφουν για να εκφράσουν μελαγχολία, την οδύνη της ύπαρξης. Αλλά να γράψεις τόσα ποιήματα για τα στρατόπεδα αναμόρφωσης μου φάνηκε κάτι μοναδικό».
Η πρώτη επίσκεψη
Δεν χρειάστηκε να περάσει πολύς καιρός για να ωριμάσει στο μυαλό του Ζισουά η ιδέα της δημιουργίας μιας ταινίας. Αρχικά είχε σκεφτεί ότι θα ήταν μικρού μήκους. Αργότερα όμως άρχισε να τον απασχολεί ένα μεγάλου μήκους ντοκυμαντέρ, οπότε επικοινώνησε αμέσως με την Ελένη Γιώτη, παλιά μαθήτριά του στο Πανεπιστήμιο του Παρισιού, προκειμένου να τον βοηθήσει. Κάπως έτσι, το καλοκαίρι του 2009, ο Ολιβιέ Ζισουά επισκέφθηκε για πρώτη φορά την Ελλάδα και βεβαίως το νησί της Μακρονήσου. «Οταν επιστρέψαμε πίσω στο Παρίσι τον Οκτώβριο, ήμουν πια βέβαιος ότι έπρεπε να γυρίσω αυτή την ταινία».
Υπό την προσεκτική καθοδήγηση της εταιρείας παραγωγής Περίπλους ΕΠΕ και του παραγωγού Θάνου Λαμπρόπουλου, ενός από τους πιο έμπειρους στον χώρο του ελληνικού ντοκυμαντέρ («Τη νύχτα που ο Φερνάντο Πεσσόα συνάντησε τον Κωνσταντίνο Καβάφη»/ 2007, «Γιάννης Μόραλης»/ 2005, «Ημερολόγια καταστρώματος –Γιώργος Σεφέρης»/ 2002 κ.ά.), τα «Πέτρινα λιοντάρια» άρχισαν σιγά-σιγά να αποκτούν σώμα, φωνή και ψυχή.
Ιδιαίτερη μνεία όμως θα πρέπει να γίνει και στον μεταφραστή των ποιημάτων του Γ. Ρίτσου στα γαλλικά, τον Πασκάλ Νεβό, του οποίου η ιστορία έχει επίσης ενδιαφέρον. Ο Νεβό γνώριζε πολύ καλά τη Μακρόνησο γιατί η γιαγιά του ζούσε ακριβώς απέναντι, στο Λαύριο, οπότε κατά τη διάρκεια των θερινών διακοπών του ο Νεβό παρακολουθούσε το νησί από μακριά και μάθαινε για την ιστορία του. Κάπως έτσι αποφάσισε να κάνει τη μετάφραση της μακρονησιώτικης ποίησης. Οι συνεντεύξεις του Νεβό υπήρξαν καθοριστικές για να γνωρίσει ο Ζισουά περισσότερα για τη Μακρόνησο, χωρίς τον φραγμό της γλώσσας.
Η βία της αλησμονιάς
Τα δυο ποιήματα που «απλώνονται» στην ταινία είναι το «Α.Β.Γ.» του Ρίτσου και η «Μάχη στην άκρη της νύχτας» του Τάσου Λειβαδίτη από το «Χρονικό της Μακρονήσου». Ακούγεται επίσης η «Απλή κουβέντα» του Λειβαδίτη και στη σκηνή όπου βλέπουμε δυο χέρια να ξεφυλλίζουν τα γράμματα των εξορίστων ακούγεται το «Είμαι καλά» του Μενέλαου Λουντέμη. Oσο για τη γαλλική φωνή που ακούγεται πάντοτε στα πλάνα όπου βλέπουμε το νησί από μακριά, ανήκει στον ηθοποιό Ζαν-Κλοντ Ντοφέν. Με αυτόν τον τρόπο ο Ζισουά ήθελε να δείξει πόσο μακριά ήταν όσοι δεν βρίσκονταν στη Μακρόνησο. Ακόμη και αυτοί που ζούσαν ακριβώς απέναντι, στο Λαύριο.
«Περπατώντας στο νησί της Μακρονήσου κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων νιώθαμε πολύ μεγάλη κατάθλιψη» είπε ο Ζισουά. Ισως να μην μπορούσε να γίνει διαφορετικά. Τέλη φθινοπώρου, αέρας και κρύο, κάθε τι στο νησί έμοιαζε σπασμένο, ερείπια. «Και την ίδια ώρα ξέρεις μέσα σου τι βαρβαρότητες έγιναν εκεί. Ηταν σαν να περπατάς ανάμεσα σε φαντάσματα».
Ο σκηνοθέτης ανέφερε μάλιστα ότι είχε βιώσει παρόμοια συναισθήματα όταν, μια συννεφιασμένη Κυριακή, πολλά χρόνια πίσω, είχε περπατήσει μόνος στο χιονισμένο Αουσβιτς. «Δεν ήταν κανείς γύρω μου, ούτε κάποιος φύλακας… Αναμνήσεις που σε στοιχειώνουν για πάντα». Ωστόσο, στην περίπτωση της Μακρονήσου ένιωσε να τον κυριεύει και ένα συναίσθημα λήθης.
«Θα μπορούσες να πεις ότι μια δεύτερη πράξη βίας έχει συμβεί στη Μακρόνησο» είπε. «Μια δεύτερη τραγωδία που έρχεται σήμερα να προστεθεί στην τραγωδία του ’50. Είναι η βία της αλησμονιάς, της απάρνησης της μνήμης… Ισως αυτή η ταινία μπορεί να εισπραχτεί από κάποιους ως ένας τρόπος πολέμησης αυτού του φαινομένου».
«Γυρίζοντας μια ταινία για τη Μακρόνησο έρχεσαι αντιμέτωπος με την ομορφιά και την ησυχία του φυσικού χώρου. Επειτα αντιπαραβάλλεις τις φωνές των ποιητών που περιγράφουν τη σκληρή πραγματικότητα που βίωναν οι έγκλειστοι στο νησί. Αυτή η κινηματογραφική σύγκρουση είναι βίαιη και παράγει νοήματα. Στην εικόνα αυτή βλέπουμε τις βάσεις των σκηνών του Δ’ Τάγματος (στρατόπεδο πολιτικών εξόριστων στο βόρειο άκρο του νησιού). Οι εξόριστοι έδεναν τις σκηνές τους σε αυτά τα πέτρινα τείχη για να μην τις συμπαρασύρουν οι ισχυροί και αντιθετικοί άνεμοι που σάρωναν διαρκώς το νησί – το σημείο αυτό είναι γνωστό και με το όνομα Τρισανέμι. Ο Γιάννης Ρίτσος βρέθηκε εξόριστος στο Δ’ Τάγμα το 1949. Σε κάποια σκηνή εκεί κοντά έγραψε τα ποιήματα που αργότερα εκδόθηκαν στη συλλογή “Πέτρινος χρόνος”»

«Η εικόνα αυτή προέρχεται από ένα πλάνο της ταινίας. Ο Κάρολος Στέρμι, ο μακενίστας, κατάφερε να στήσει ένα τράβελινγκ περίπου 100 μέτρων μέσα στα ερείπια του Β’ Τάγματος. Το Τάγμα αυτό ήταν πολύ γνωστό για την πυρετώδη καλλιτεχνική του δραστηριότητα και τη «λεωφόρο των Τεχνών» του: ένα μονοπάτι στολισμένο με μινιατούρες του Παρθενώνα, του Ερεχθείου, της Αγια-Σοφιάς ή του χορού του Ζαλόγγου. Τα γλυπτά έφτιαχναν οι ίδιοι οι σκαπανείς στο πλαίσιο της εργασιοθεραπείας που στόχο είχε να επανακτήσουν τη χαμένη τους “ελληνικότητα”.Στα δεξιά βλέπουμε την ανάγλυφη αναπαράσταση ενός Σπαρτιάτη που διατηρείται ακόμη αρκετά καλά. Ο πολεμιστής που βρισκόταν αριστερά έχει γκρεμιστεί. Περιέργως, οι ελληνικές σημαίες που είχαν ζωγραφιστεί στο τείχος που διακρίνεται πιο ψηλά έχουν διασωθεί, παρά τον ήλιο και τις βροχές τόσων χρόνων»

«Aυτή η φωτογραφία τραβήχτηκε την πρώτη μέρα εξερεύνησης του νησιού στην περιοχή του Γ’ Τάγματος. Περιέχει τρία τυπικά στοιχεία των όσων μπορούν να βρεθούν σήμερα στη Μακρόνησο: ερείπια διοικητικών κτιρίων, ερείπια κάποιας κατασκευής που χρησίμευε στις εθνικιστικές τελετουργίες για τη “θεραπεία” των εξόριστων κομμουνιστών και μια σπασμένη μπανιέρα από την οποία πίνουν νερό οι κατσίκες που κατοικούν το νησί σήμερα. Πολλά ερωτήματα προέκυψαν εκείνες τις πρώτες μέρες, όταν η Ελένη Γιώτη (βοηθός σκηνοθέτη και υπεύθυνη λογοτεχνικής έρευνας της ταινίας) και εγώ εξερευνούσαμε το νησί: πώς θα μπορούσαμε να κινηματογραφήσουμε αυτά τα ερείπια; Θα ήταν δυνατό να κάνουμε ένα κινηματογραφικό δοκίμιο με τόσο λιγοστά ερείπια και τα ποιήματα του Γιάννη Ρίτσου και των άλλων ποιητών; Ηταν κάποιο καιρό μετά που ανακαλύψαμε ότι τα κείμενα προπαγάνδας μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν εκτενώς και ότι υπήρχαν τόσες πολλές εντυπωσιακές φωτογραφίες και φιλμ που είχαν τραβηχτεί εκείνη την εποχή στο νησί»

Για τις ανάγκες αυτού του κειμένου ζητήσαμε από τον σκηνοθέτη Ολιβιέ Ζισουά να μας παραχωρήσει αποκλειστικά φωτογραφικό υλικό του ντοκυμαντέρ και να συνθέσει τη δική του χαρτογράφηση της Μακρονήσου.

Πότε & Που
Το ντοκυμαντέρ «Σαν πέτρινα λιοντάρια στην μπασιά της νύχτας» θα προβάλλεται αποκλειστικά στην Ταινιοθήκη της Ελλάδας από την Πέμπτη 18 Απριλίου.
Την ίδια ημέρα θα ακολουθήσει συζήτηση με το κοινό παρουσία του σκηνοθέτη Ολιβιέ Ζισουά και άλλων ομιλητών.

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ