Μια καταναλωτική κοινωνία θαμμένη στα ερείπια

«Οταν πρωτοήρθα στο νησί, το 1961, ως νεοδιόριστος επιμελητής Αρχαιοτήτων Κυκλάδων, ο παλιός φύλακας του μουσείου μού είπε: «Αν είστε τυχερός, κύριε επιμελητά, μπορεί να έχουμε καμιά εκρηξούλα του ηφαιστείου για να τη θαυμάσετε. Είναι υπέροχο θέαμα»». Καθισμένοι γύρω από ένα ωραίο σαντορινιό τραπέζι, με την ευωχία που δημιουργούν ο οίνος και η καλή παρέα, ο καθηγητής κ. Χρίστος Ντούμας ανακαλεί στη μνήμη του την πρώτη επίσκεψή του στο νησί πριν από μισό αιώνα.

Ως τώρα δεν υπήρξε «τυχερός» να δει το ηφαίστειο να ξυπνά, γεγονός όμως είναι ότι οι κάτοικοι της Σαντορίνης και συνηθισμένοι και συμφιλιωμένοι είναι με το θεριό που κρύβεται στα έγκατα της γης τους. Μπορεί να το αγαπούν κιόλας γνωρίζοντας ότι σε αυτό οφείλονται άπαντα τα ευρισκόμενα στο νησί σήμερα, και τα δικά τους υπάρχοντα βεβαίως. Οσο για τον ίδιο, μάλλον δεν μπορούσε να φανταστεί όσα θα επακολουθούσαν: το 1967 ο Σπυρίδων Μαρινάτος θα άρχιζε τις ανασκαφές στο Ακρωτήρι (η πρώτη ένδειξη ύπαρξης προϊστορικών αρχαιοτήτων είχε έρθει το 1866, όταν θηραϊκή γη χρησιμοποιήθηκε για τη μόνωση των τοιχωμάτων της διώρυγας του Σουέζ), σύντομα θα ανακοίνωνε τα ευρήματά του, αλλά το 1974 θα πέθαινε, έπειτα από ατύχημα στη λεγόμενη Τριγωνική πλατεία του οικισμού. Ο Χρίστος Ντούμας ανέλαβε το Ακρωτήρι και έκτοτε συνδέθηκε μαζί του με δεσμά άλυτα.

Η αντικατάσταση του παλαιού και σκουριασμένου πλέον στεγάστρου που ο Μαρινάτος είχε μεριμνήσει να τοποθετηθεί πάνω από τα ευαίσθητα κατάλοιπα της προϊστορικής πόλης, η οποία διατηρήθηκε στον χρόνο επειδή τάφηκε από τα ηφαιστειακά υλικά της μεγάλης έκρηξης του 17ου αιώνα π.Χ., ήταν ο λόγος που μας έφερε για μία ακόμη φορά στη Σαντορίνη, καλεσμένους του δημάρχου κ. Ζώρζου.

Το νέο, βιοκλιματικό στέγαστρο, έκτασης 12 στρεμμάτων –όσο και η ανασκαμμένη πόλη -, με όλες τις σύγχρονες εγκαταστάσεις που επιβάλλονται πλέον σε αρχαιολογικούς χώρους, αποτελεί έναν ακόμη σταθμό στην ιστορία του Ακρωτηρίου, το οποίο ήκμασε από το 2000 ως το 1613 π.Χ., όταν δηλαδή εξερράγη το ηφαίστειο, σύμφωνα με την τελευταία χρονολόγηση από τον ηφαιστειολόγο κ. Γιώργη Βουγιουκαλάκη.

Μια πόλη-ανοιχτό μουσείο ήταν ο στόχος του εγχειρήματος, που σε μεγάλο βαθμό έχει επιτευχθεί χάρη στη στενή και πολυετή συνεργασία του κ. Ντούμα με τον αρχιτέκτονα κ. Νίκο Φιντικάκη, βραβευμένο διεθνώς για τον σχεδιασμό αυτού του στεγάστρου. «Μνημείο της σύγχρονης ελληνικής αρχιτεκτονικής, άξιο θαυμασμού» το χαρακτηρίζει άλλωστε και ο αρχαιολόγος. Προσαρμοσμένη στο περιβάλλον, καλυμμένη από θηραϊκή γη που επιτρέπει την ανάπτυξη πρασινάδας στην οροφή της, όπως σε όλη τη γύρω περιοχή, αυτή η κατασκευή γίνεται «ένα» με το τοπίο, παρά το μέγεθός της.

Η δροσιά που επικρατεί στο εσωτερικό, ο φωτισμός και η διαρρύθμιση του χώρου κάνουν τις συνθήκες παραμονής ιδανικές, ενώ η ξύλινη ράμπα επιτρέπει την εξερεύνηση της πόλης με τα σπίτια –τόσο σημερινά που θα έλεγε κανείς ότι κατοικούνται. Η ίδια αίσθηση εντείνεται όταν φθάνουμε στην περίφημη Τριγωνική πλατεία του οικισμού, με την οικεία εικόνα της να παραπέμπει σε αντίστοιχες σύγχρονες, μικρές πλατείες των κυκλαδίτικων νησιών. «Ο πολιτισμός δεν είναι παρά η συνισταμένη των αποκρίσεων του ανθρώπου στις πιεστικές προκλήσεις του περιβάλλοντος» λέει ο κ. Ντούμας. «Αυτό συμβαίνει τώρα, αυτό συνέβαινε πάντοτε. Η Σαντορίνη είναι ένα μεγάλο παράδειγμα».

Ιδρυμένο στα μέσα της 5ης χιλιετίας π.Χ. σε μια χερσόνησο στα νότια του νησιού, το μικρό, κατ’ αρχάς νεολιθικό χωριό είχε κατορθώσει μέσα στους αιώνες και χάρη στη στρατηγική, γεωγραφική θέση του να αναπτυχθεί σε ένα κοσμοπολίτικο, εμπορικό λιμάνι. Το μαρτυρούν τα εξωτικά αντικείμενα που έφερναν οι πολυταξιδεμένοι ναυτικοί από τόπους άγνωστους με τοπία, πανίδα και χλωρίδα, που περιγράφονται στις τοιχογραφίες των οικιών.

«Ο αρχαιολόγος που αναδιφεί τα ερείπια της πόλης έχει έντονη την αίσθηση ότι διαβάζει την ιστορία μιας καταναλωτικής κοινωνίας» επιβεβαιώνει ο κ. Ντούμας, ο οποίος μας ξεναγεί στο Ακρωτήρι. «Ούτε ένα από τα κτίρια που έχουν αποκαλυφθεί δεν βρέθηκε χωρίς να διαθέτει τουλάχιστον ένα δωμάτιο διακοσμημένο με τοιχογραφίες. Είναι σαν η νέα πόλη να είχε μετατραπεί σε ένα τεράστιο εργαστήριο όπου πάτρωνες και καλλιτέχνες αμιλλώνταν πώς να αναδείξουν καλύτερα την κοινωνική τους θέση οι μεν, το καλλιτεχνικό τους ταλέντο οι δε» προσθέτει.

Περί τα 200 μ. τοιχογραφιών, τα περισσότερα από ένα και μόνο οίκημα το οποίο θεωρείται ότι αποτελούσε χώρο τελετουργιών, περιμένουν, αποθηκευμένα σε κιβώτια, την ώρα που θα συντηρηθούν. Οι πιο «τυχερές» βρίσκονται ήδη στο εργαστήριο του Ακρωτηρίου, όπου τις ανασυνθέτουν επιστήμονες και τεχνίτες αποκαλύπτοντας μοναδικά χρώματα, σχήματα και συνθέσεις που μιλούν για τη ζωή των ανθρώπων πριν από 3.700 χρόνια. Και είναι άδικο πραγματικά που δεν κατέστη δυνατόν να βρεθεί λύση ώστε ορισμένες τουλάχιστον τοιχογραφίες να αναδεικνύονται στον φυσικό χώρο τους. (Σήμερα μπορεί να τις δει κανείς μόνο στο Μουσείο Προϊστορικής Θήρας στα Φηρά και στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.) Εξ ου και το αίτημα του καθηγητή για ένα μουσείο δίπλα στον αρχαιολογικό χώρο ειδικά για αυτές, κάτι πάντως που δεν προβλέπεται επί του παρόντος.

Εκτός από τις τοιχογραφίες, όμως, σε ένα σπίτι ήρθαν στο φως περί τα 2.000 κεραμικά ποτήρια, σε ένα κατάστημα εντοπίστηκαν 700 αγγεία, οι λεγόμενοι ψευδόστομοι αμφορείς, που χρησίμευαν για τη μεταφορά ελαίου και οίνου, που αντιστοιχούν στο ήμισυ όσων έχουν βρεθεί σε όλο το Αιγαίο, ενώ η πληθώρα των σκευών μαγειρέματος και σερβιρίσματος δείχνει μια κοινωνία που ήξερε να απολαμβάνει και το καλό φαγητό. Οπως λέει μάλιστα ο κ. Ντούμας, «από τη δειγματοληψία των στοιχείων που έχουν προκύψει από την έρευνα γίνεται κατανοητή η συμμετοχή του Ακρωτηρίου σε ένα είδος πολιτισμικής «κοινής» που χαρακτηρίζει την Ανατολική Μεσόγειο στις αρχές της Υστερης Εποχής του Χαλκού».

Η εντυπωσιακή εικόνα του οικισμού μειώνεται ωστόσο από την έλλειψη κατάλληλης πληροφόρησης –ήδη καταγράφεται στα παράπονα των επισκεπτών -, παρ’ ότι ο κ. Ντούμας διαβεβαιώνει ότι σε έναν μήνα οι πινακίδες θα βρίσκονται στη θέση τους. Πλήρης όμως θα είναι η λειτουργία του αρχαιολογικού χώρου μόνο με την οργάνωση των επιτόπιων «εκθέσεων» με ευρήματα του Ακρωτηρίου, τα οποία είναι πλούσια σε αριθμό, τέχνη και ποικιλία.

Συγκεκριμένα, για την κατανόηση της ζωής στο Ακρωτήρι έχουν προβλεφθεί 12 εκθεσιακές ενότητες οι οποίες απηχούν σε αντίστοιχα ζητήματα που θα ήθελε να γνωρίζει κανείς: τη δομή της κοινωνίας, το εμπόριο, το ναυτικό, τη λατρεία κτλ., ενώ ισάριθμες είναι οι στάσεις ξενάγησης και ενημέρωσης μέσω πληροφοριακού υλικού. Τα αντικείμενα θα εκτεθούν σε 100 προθήκες (60Χ60Χ90 εκ.), έτοιμες ήδη και χωροθετημένες σε συγκεκριμένα σημεία.

Είναι φτιαγμένες από ξύλο και στο σκούρο γκρι χρώμα της ηφαιστειακής πέτρας (μύδρου) του νησιού, παρ’ ότι στην όλη κατασκευή υπερισχύει το γυαλί, έτσι ώστε να είναι ορατό το περιεχόμενό τους. Αγνωστο όμως είναι το πότε θα υλοποιηθούν οι εκθέσεις λόγω έλλειψης κονδυλίων, όπως αναφέρει ο κ. Ντούμας. Το στέγαστρο πάντως επισήμως δεν έχει παραδοθεί ακόμη. Αυτό θα γίνει τον Ιούλιο του 2013 και ως τότε μπορεί κανείς να ελπίζει ότι όλοι οι αναμειγνυόμενοι –Αρχαιολογική Εταιρεία, κατασκευαστές, υπουργείο, δήμος –θα συντονισθούν για την εξεύρεση λύσης. «Για να αναδειχθεί το στέγαστρο πρέπει να ολοκληρωθεί και η αρχαιολογική έκθεση. Είναι η μόνη έλλειψη. Ολα τα άλλα λειτουργούν τέλεια» λέει ο κ. Φιντικάκης, ο οποίος μόλις πριν από μερικές ημέρες έδωσε διαλέξεις στο Πανεπιστήμιο του Στρασβούργου και στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο με θέμα το στέγαστρο του Ακρωτηρίου.

Αργά το βράδυ, κοιτάζοντας τον θόλο πάνω από το κεφάλι μου, βαθιά μέσα σε ένα υπόσκαφο δωμάτιο του «Ηλιότοπου», σκέφτομαι την εφευρετικότητα και την προσαρμοστικότητα των Σαντορινιών. Αυτοί οι σκαμμένοι μέσα στην «άσπα» (θηραϊκή γη) χώροι, με τη θολωτή οροφή και τη στενή πρόσοψη σαν λαγούμια, δηλαδή, που στέγαζαν τους φτωχούς ναυτικούς –τα πλουσιόσπιτα βρίσκονταν βεβαίως στο κέντρο του χωριού -, ποιος να το φανταζόταν ότι σήμερα θα ήταν πανάκριβα ακίνητα, πρώτα στη λίστα ζήτησης από τους επισκέπτες του νησιού.

Η κινεζική γλώσσα κυριαρχεί πάντως στο βιβλίο επισκεπτών του ξενοδοχείου με μόνο αναγνωρίσιμο στοιχείο τις… διεθνείς καρδούλες στα ενδιάμεσα των κειμένων, ζωγραφισμένες από νιόπαντρα ζευγάρια.

«Μας γράφουν καλά πράγματα» μου λέει γελώντας μια υπεύθυνη του ξενοδοχείου. «Ετσι τουλάχιστον μας είπε η μεταφράστρια». Αν τη συναντούσα κι εγώ, πολύ θα ήθελα να μάθω τι είδαν και τι κατάλαβαν από την προϊστορική Σαντορίνη.