Ερωτας στο σανατόριο

Τον αποκάλεσαν «μέγα ιδεαλιστή» και «άγιο του βουνού». Ανεξάρτητα από τους χαρακτηρισμούς που μπορούν να του αποδοθούν, ο Γεώργιος Καραμάνης υπήρξε ένας άνθρωπος που πάλεψε για τα ιδανικά του. Στα 91 χρόνια του βίου του κατάφερε να βελτιώσει τη ζωή χιλιάδων φυματικών που ως τότε δέχονταν τον κοινωνικό αποκλεισμό ως αποδιοπομπαίοι τράγοι.

Εργο ζωής του, το σανατόριο «Ζωοδόχος Πηγή», το πρώτο σανατόριο «ύψους» για φυματικούς στην Ελλάδα, λειτούργησε για πάνω από μισό αιώνα στη γενέτειρά του, το Πήλιο, και εξελίχθηκε σε τόπο συνάντησης της πνευματικής ελίτ του Μεσοπολέμου χάρη και στην εξωστρεφή γυναίκα του, Αννα, μετέπειτα σύζυγο του Αγγελου Σικελιανού. Το μέρος εκείνο, όπου ζήτησαν παράταση ζωής αμέτρητοι φθισικοί και όπου βρέθηκαν στις εκδρομές τους ο Σικελιανός, ο Παλαμάς, ο Τσάτσος, ο Τριανταφυλλίδης, ο Δελμούζος και πολλοί άλλοι, έδωσε το έναυσμα για τη δημιουργία της εικαστικής δράσης «Sanatorioproject».

Είκοσι καλλιτέχνες φιλοτέχνησαν έργα στους εσωτερικούς και εξωτερικούς χώρους του σανατορίου. Και στις 10 Αυγούστου 2011 το κοινό προσήλθε για να ξαναζήσει την εμπειρία των παλαιών ενοίκων του – εμπειρία η οποία μεταφέρεται τώρα στο Μουσείο Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών. Εκεί οι ίδιοι καλλιτέχνες παρουσιάζουν έργα εμπνευσμένα από τις συλλογές του ιδρύματος. Με τον τρόπο αυτόν κλείνει ο κύκλος δράσης του «Sanatorioproject», εκεί όπου ο Γεώργιος Καραμάνης ξεκίνησε να θεμελιώνει το όραμά του.

«Με ένα φως εκ των ένδον»

Τελειόφοιτος της Ιατρικής του Πανεπιστημίου Αθηνών, ο Γεώργιος Καραμάνης είχε την ιδέα να ιδρύσει ένα σανατόριο στη γενέτειρά του. Στις αρχές του 20ού αιώνα η πενικιλίνη δεν είχε ανακαλυφθεί και όσοι είχαν την ατυχία να προσβληθούν από τη χρόνια λοιμώδη νόσο τελείωναν τη ζωή τους απομονωμένοι στην ύπαιθρο. Ο Καραμάνης αποφασίζει λοιπόν να μετατρέψει σε σανατόριο ένα χάνι του Πηλίου. Η λειτουργία του ξεκινά στις 9 Μαΐου 1907 με μόλις τρεις κλίνες.

«Με τα συνεχόμενα ταξίδια του στο εξωτερικό ο Καραμάνης μελέτησε αντίστοιχα σανατόρια σε μεγάλες πρωτεύουσες. Αποτέλεσμα, να στήσει μια μονάδα πολύ εξελιγμένη για τα δεδομένα της εποχής. Είχε φέρει τον πρώτο τεχνητό πνευμονοθώρακα στην Ελλάδα» μας πληροφορεί η ιστορικός τέχνης και επιμελήτρια της έκθεσης Ειρήνη Σαββανή. Οχι βέβαια ότι δεν βρήκε αντίδραση από τους ντόπιους. «Με πολύ πείσμα, όμως, με βοηθούς και «με ένα φως εκ των ένδον», όπως αναφερόταν σε ένα βιβλίο που είχε διαβάσει και τον είχε εμπνεύσει, ο Καραμάνης αφιέρωσε το υπόλοιπο της ζωής του στη βελτίωση της υγείας των φυματικών».

Το πεπρωμένο τον φέρνει το 1919 κοντά στην Αννα Καμπανάρη, μια όμορφη 19χρονη δεσποινίδα που θέλει να αφιερωθεί στον Θεό. Αντί όμως να την κλείσουν στο καθολικό μοναστήρι της Σύρου, οι γονείς της προτιμούν να τη στείλουν στο σανατόριο ώστε να προσφέρει τουλάχιστον τις υπηρεσίες της στους ασθενείς. «Ο Καραμάνης τη δέχθηκε, την εκπαίδευσε. Το 1922 παντρεύτηκαν και έμειναν μαζί κοντά 20 χρόνια. Η Αννα Καραμάνη υπήρξε εμπνεύστρια του Πρεβαντορίου «Τα χελιδόνια» – του ιδρύματος που φιλοξενούσε φιλάσθενα παιδιά -, το σχολικό πρόγραμμα του οποίου είχαν συντάξει ο Τριανταφυλλίδης και ο Δελμούζος. Αυτό λειτούργησε δίπλα στο σανατόριο από το 1937 ως το 1939» λέει η κυρία Σαββανή.

Το Σανατόριο γίνεται κέντρο των πνευματικών ανθρώπων της δεκαετίας του ’30… χωρίς να είναι ασθενείς. Το 1926 το επισκέπτεται ο Κωστής Παλαμάς. Τον Αύγουστο του 1935 στη Ζαγορά ο Γιώργος Σεφέρης γνωρίζει μια γυναίκα με την οποία ζει μια ερωτική σχέση η οποία θα συνεχιστεί στο Σανατόριο Πηλίου. Αυτή η «ωραία γυναίκα» με τα λιτά μακριά μαλλιά πάνω στο άλογό της, όπως αναφέρει η Ιωάννα Τσάτσου στο βιβλίο της «Ο αδελφός μου Γιώργος Σεφέρης», ταυτίζεται με την οικοδέσποινα του σανατορίου Αννα Καραμάνη, σύμφωνα με το κείμενο «Σανατόριο Πηλίου και Σεφέρης» του Γιώργου Δ. Παναγιώτου.

Το 1938 επισκέπτονται το Πήλιο ο Τσάτσος, ο Τριανταφυλλίδης και ο Δελμούζος. Το καλοκαίρι του 1938 η Μαρώ Σεφέρη φέρνει τις δύο κόρες της από τον πρώτο της γάμο, Μίνα και Αννα Λόντου, στο Πρεβαντόριο. Το 1938 το ζεύγος Καραμάνη γνωρίζει τον Αγγελο Σικελιανό. «Ο ποιητής ερωτεύεται την οικοδέσποινα, ανεβαίνει κι εκείνος στο βουνό για να είναι κοντά της και η Αννα παίρνει μια απόφαση ζωής: χωρίζει με τον Καραμάνη για να παντρευτεί τον Σικελιανό».

Από το βιβλίο του Γιάννη Μουγογιάννη «Ο Γεώργιος Καραμάνης και το σανατόριο Πηλίου» αντλεί κανείς πολύτιμα στοιχεία και για την επόμενη χρονική φάση του σανατορίου. Μετά την αναχώρηση της Αννας ο Γεώργιος Καραμάνης συνεχίζει ακάματος το έργο του. Ωστόσο το σανατόριο μπαίνει σε περιπέτειες. Κατά τη διάρκεια του πολέμου βομβαρδίζεται από τους Γερμανούς, περνάει δυσκολίες σίτισης και οικονομικές, με αποτέλεσμα να αναστείλει τη λειτουργία του τον χειμώνα του 1945. «Με νύχια και με δόντια το διατηρούσε στη ζωή ο Καραμάνης» λέει η επιμελήτρια της έκθεσης.

πότε & πού:
Το τελικό στάδιο της έκθεσης «Sanatorioproject» θα διαρκέσει από 1ης Οκτωβρίου ως 23 Νοεμβρίου στο Μουσείο Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών. Στις 27 Οκτωβρίου θα πραγματοποιηθεί εκεί ημερίδα με θέμα «Τέχνη, Αρχεία και το Σανατόριο του Γ. Καραμάνη».