Ο Πεσσόα… επιμένει ελληνικά

Ανακαλύψαμε τον Φερνάντο Πεσσόα (1888-1935) μάλλον όψιμα στη δεκαετία του ’80, αλλά από τότε οι ελληνικές μεταφράσεις του πυκνώνουν διαρκώς. Την τελευταία δεκαετία κυκλοφορεί τουλάχιστον μία έκδοσή του τον χρόνο – συνήθως περισσότερες. Εφέτος έχουμε ήδη τρεις: το βιβλίο συμβουλών και αποφθεγμάτων «Ο ερημίτης του Μαύρου Βουνού» και τις αστυνομικές ιστορίες με τίτλο «Η κλεμμένη περγαμηνή» από τη Νεφέλη –η οποία θα κυκλοφορήσει σύντομα και την ποιητική «Θαλασσινή ωδή»–, σε μετάφραση από τα πορτογαλικά της Μαρίας Παπαδήμα, και τις «Αστυνομικές ιστορίες», από τις εκδόσεις Σοκόλη-Κουλεδάκη, σε μετάφραση Γιάννη Σουλιώτη.

Τα αστυνομικά του Πεσσόα, είναι τα τελευταία στη σειρά που μεταφράζονται στα ελληνικά. «Συνολικά 14 αστυνομικές ιστορίες έγραψε ο Πεσσόα με σκοπό να εκδίδει μία κάθε μήνα» λέει η Μαρία Παπαδήμα, η οποία θα συνομιλήσει με τον Γιώργο-Iκαρο Μπαμπασάκη για τον Πεσσόα και το έργο του σε εκδήλωση, την Τετάρτη 4 Ιουλίου, στο Free Thinking Zone. «Ο Πεσσόα των αστυνομικών αφηγημάτων είναι ο Πεσσόα που γνωρίζουμε σε μια άλλη διάσταση. Αναγνωρίζουμε στα κείμενα αυτά τα κύρια στοιχεία της γραφής του, το χιούμορ, την ειρωνεία, την ανατομία της ψυχής», λέει στο Βήμα η μεταφράστρια.

Πρωταγωνιστής των ιστοριών αυτών είναι ο Αμπίλιο Κουαρέσμα, ένας ευφυής, ονειροπόλος, αμετανόητα αλκοολικός πορτογάλος γιατρός-ερευνητής. «Διαβάζοντας την περιγραφή του είναι σαν να ξαναδιαβάζουμε την περιγραφή του βοηθού λογιστή Μπερνάρντο Σοάρες στο όνομα του οποίου ο Πεσσόα έγραψε το “Βιβλίο της ανησυχίας”», μας είπε η Μαρία Παπαδήμα. Είναι ένας άντρας μετρίου αναστήματος, ή προς το ψηλό, αδύνατος και αδύναμος χωρίς να είναι αρρωστημένος, με όψη ευχάριστη αλλά ξέθωρη, χωρίς καμιά κομψότητα ή διάκριση. «Αναρωτιέται κανείς πώς αυτός ο ατημέλητος άντρας που κανείς δεν του δίνει σημασία, που ζει στα όρια της ανυπαρξίας, καταφέρνει να εξιχνιάσει μυστηριώδεις υποθέσεις με τρόπο αριστοτεχνικό. Αναγνωρίζουμε το μοτίβο της ταπεινής εμφάνισης, του κοινού εξωτερικού περιβλήματος, μέσα στο οποίο δουλεύει ένα από τα εξυπνότερα μυαλά της εποχής». Οπλο του Κουαρέσμα είναι όχι τα γεγονότα ή οι μαρτυρίες των ανθρώπων, αλλά η αμείλικτη λογική, «η ίδια αμείλικτη λογική που βρίσκουμε στον “Αναρχικό τραπεζίτη”», λέει η Μαρία Παπαδήμα, η οποία έγραψε και την εισαγωγή την «Υπόθεση Βάργκας» (Νεφέλη, 2011), την πρώτη αστυνομική ιστορία του Πεσσόα που κυκλοφόρησε στα ελληνικά.

Φανατικός αναγνώστης αστυνομικών αφηγημάτων, όπως μαρτυρεί και η βιβλιοθήκη του που βρίσκεται στο Casa di Pessoa στη Λισαβόνα, ο Πεσσόα είχε διαβάσει όλη την αστυνομική λογοτεχνία της εποχής του. Αγαπημένοι του συγγραφείς ήταν ο Έντγκαρ Άλαν Πόου, ο Άρθρουρ Κόναν Ντόιλ και ο Άρθουρ Μόρισον. Παρακολουθούσε συστηματικά τις εκδόσεις αστυνομικής λογοτεχνίας στην Αγγλία και στα αρχεία του βρίσκουμε καταλόγους με παραγγελίες αστυνομικών μυθιστορημάτων. «Στην αστυνομική λογοτεχνία έβρισκε αναγνωστικό καταφύγιο» λέει η ελληνίδα μεταφράστρια. Με τα δικά του λόγια το διατύπωνε ως εξής: «Μία από τις ελάχιστες πνευματικές τέρψεις είναι η ανάγνωση αστυνομικών μυθιστορημάτων». Αποτελούσε, όπως έλεγε ο ίδιος, μαζί με ένα τσιγάρο και ένα φλιτζάνι καφέ, «τριάδα αδιαίρετη που κλίνει για μένα την ευτυχία σε όλες τις πτώσεις».

Οι αστυνομικές ιστορίες του, άλλες ολοκληρωμένες και άλλες ημιτελείς, κατέληξαν στο περίφημο μπαούλο του με τα 27.000 χειρόγραφα. Από τις εκδόσεις Νεφέλη πρόκειται να κυκλοφορήσουν άλλοι δύο τόμοι. «Είναι μια πιο ευχάριστη εισαγωγή στο έργο του» μας είπε η Μαρία Παπαδήμα, η οποία μεταφράζει συστηματικά τον Πεσσόα από το 2000 και τιμήθηκε το 2008 με το Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνικής Μετάφρασης για τη μετάφραση του Βιβλίου της ανησυχίας.

«Η γνωριμία του ελληνικού αναγνωστικού κοινού με τον πιο γνωστό συγγραφέα της Πορτογαλίας έγινε κάπως καθυστερημένα, τη δεκαετία του 1980, μέσω Γαλλίας», μας λέει η μεταφράστρια και αναπληρώτρια καθηγήτρια στο Τμήμα Γαλλικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, η οποία έχει καταγράψει όλες τις ελληνικές μεταφράσεις του. Από τότε και μετά, πολλοί δοκίμασαν να τον μεταφράσουν, από τα γαλλικά, από τα ισπανικά ακόμη και από τα γερμανικά. Τριάντα και πλέον χρόνια αργότερα, η ίδια υποστηρίζει ότι «είναι σημαντικό να έχουμε νέες μεταφράσεις του από τα πορτογαλικά, τη στιγμή που υπάρχουν πλέον εκπαιδευμένοι μεταφραστές που γνωρίζουν τη γλώσσα και μπορούν να μεταφράσουν τον Πεσσόα απευθείας από το πρωτότυπο».

Ο Πεσσόα είναι ο πιο πολυμεταφρασμένος συγγραφέας της Πορτογαλίας, αντίστοιχη περίπτωση με τον δικό μας διεθνώς πασίγνωστο Καβάφη, με τον οποίο συχνά τον συσχετίζουν λόγω της εξωτερικής τους ομοιότητας και παράλληλων βιογραφικών στοιχείων. «Η διαφορά με τον Καβάφη είναι ότι, ενώ εκείνος έχει μία διακριτή φωνή, ο Πεσσόα έχει γράψει με χίλιους τρόπους, δεν υπάρχει υφολογική αντιστοιχία μεταξύ τους», διευκρινίζει η Μαρία Παπαδήμα.

Γιατί ο Πορτογάλος διαβάζεται με τόσο ενδιαφέρον σήμερα; Η ελληνίδα μεταφράστρια αποδίδει τη διάρκεια της απήχησής του στην απολαυστική γλώσσα του και στην απόλυτη ευφυΐα του: «Η ποίησή του είναι μια ποίηση που πάντοτε την απολαμβάνει κανείς ενώ θαυμάζει την απόλυτη ευφυΐα του στον τρόπο με τον οποίο περιγράφει το μέλλον της ανθρωπότητας ή στον τρόπο με τον οποίο διατυπώνει τις σκέψεις του για τη φιλία ή για τον έρωτα, έναν τρόπο απόλυτα ορθό αλλά και ταυτόχρονα σκληρό, σαν να βλέπεις ακριβώς μπροστά σου αυτό που συμβαίνει χωρίς καμία φιοριτούρα».

«Στα έργα του βρίσκει κανείς απαντήσεις για όλα, για βαθιά ζητήματα της ψυχής του ανθρώπου αλλά ακόμη και για την οικονομική κρίση. Γράφει σε ένα φιλοσοφικό του κείμενο: “Oι Πορτογάλοι είναι οι Γερμανοί του Νότου”. Οι Πορτογάλοι είναι πολύ διαφορετικοί από τους Ελληνες, είναι πολύ πιο πειθαρχικοί, οργανωμένοι, τακτικοί, δεν ανταποκρίνονται στην εικόνα του Νότιου που έχουμε. Βλέποντας σήμερα πόσο διαφορετικά από εμάς αντιδρούν και χειρίζονται το μνημόνιο, το ΔΝΤ κτλ. οι Πορτογάλοι, δεν μπόρεσα να μη θαυμάσω την οξυδέρκεια του Πεσσόα που συνέλαβε αυτή τη διαφορά στη συμπεριφορά σχεδόν έναν αιώνα νωρίτερα και το πόσο εύστοχα τη διατύπωσε».

Συζήτηση για τον Πεσσόα και το έργο του θα γίνει στο βιβλιοπωλείο Free Thinking Zone (Σκουφά 64 και Γριβαίων), την Τετάρτη 4 Ιουλίου, στις 7.00 μ.μ. Θα μιλήσουν η Μαρία Παπαδήμα και ο συγγραφέας Γιώργος-Ικαρος Μπαμπασάκης. Θα ακολουθήσει προβολή της πορτογαλικής ταινίας «Το βιβλίο της ανησυχίας», με αγγλικούς υπότιτλους.