Εργοτάξια τέχνης στην Αθήνα της κρίσης

Το ένα βρίσκεται σε προνομιούχα θέση στο κέντρο της Αθήνας, σε ένα περιβάλλον που καθορίζεται από σημαντικά δημόσια ή ιδιωτικά κτίρια και σε έναν άξονα πολιτισμού τον οποίο μπορεί κανείς να περπατήσει κάνοντας στάσεις σε μεγάλα μουσεία της χώρας. Το δεύτερο, στριμωγμένο από μεγάλες λεωφόρους, μοιάζει να υστερεί τοπογραφικά. Από την άλλη, όμως, πρόκειται για ένα κτίριο με ιδιαίτερη αρχιτεκτονική αξία, που έρχεται να αναβαθμίσει την περιοχή του ανοίγοντας τον δρόμο προς το μέτωπο της θάλασσας και το Φαληρικό Δέλτα, όπου σε μερικά χρόνια θα λειτουργούν η νέα Εθνική Βιβλιοθήκη και η νέα Λυρική Σκηνή.

Οι «συγγένειες» δεν σταματούν εδώ. Η σημαντικότερη, που φέρνει κοντά την Εθνική Πινακοθήκη και το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, είναι ότι και τα δύο ιδρύματα πρόκειται να αποκτήσουν νέες κτιριακές εγκαταστάσεις, το πρώτο χάρη στην εκ βάθρων αναβάθμιση και επέκτασή του και το δεύτερο με τη μετατροπή του κτιρίου Φιξ σε μουσειακό χώρο υψηλών απαιτήσεων και σύγχρονων προδιαγραφών.

Βεβαίως και στις δύο περιπτώσεις ο αγώνας για τη δρομολόγηση αυτών των εξελίξεων ήταν μακρός. Ηδη όμως οι εργασίες άρχισαν στο κτίριο του Ζενέτου στην οδό Καλλιρρόης – το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, όπως είναι γνωστό, φιλοξενείται προσωρινά στο Ωδείο Αθηνών -, ενώ σε λίγους μήνες η Εθνική Πινακοθήκη ετοιμάζεται να κλείσει ώστε να μείνει το πεδίο ελεύθερο για την έναρξη του έργου. Και το ζήτημα είναι ότι, αν μέσα στην τραγική οικονομική συγκυρία που ζει η χώρα μπορούμε ακόμη να μιλάμε για έργα υποδομής όπως αυτά, δρομολογημένα και με εξασφαλισμένη χρηματοδότηση από κοινοτικούς πόρους, τότε ίσως μπορεί να πει κανείς ότι υπάρχει ελπίδα.

«Το νέο κτίριο της Εθνικής Πινακοθήκης πλουτίζει το κέντρο της Αθήνας με τη σύγχρονη ανάπλαση και τη δυναμική μορφολογία του. Είναι ανοιχτό και φιλικό προς την πόλη, ενώ ταυτόχρονα προστατεύεται με αλεξίσφαιρο, γυάλινο πέτασμα, που επιτρέπει στους επισκέπτες να χαρούν μια μοναδική επικοινωνία με το αστικό τοπίο και τον Λυκαβηττό, καθώς θα κινούνται στα κεκλιμένα επίπεδα από όροφο σε όροφο» λέει η διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης κυρία Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα.

Με 32 εκατ. ευρώ έχει ενταχθεί στο ΕΣΠΑ αυτό το έργο, η ολοκλήρωσή του όμως θα επιτευχθεί μόνο χάρη στη γενναία χορηγία, ύψους 13 εκατ. ευρώ, από το Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος. Στα 33,7 εκατ. ευρώ (με τον ΦΠΑ) φθάνει εξάλλου ο προϋπολογισμός του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης, έργο ενταγμένο επίσης στο ΕΣΠΑ, που εκτελείται από την ανάδοχο εταιρεία Ακτωρ ΑΤΕ, η οποία ανέλαβε να το παραδώσει το φθινόπωρο του 2013.

«Εκτός από τη μινιμαλιστική αισθητική του και τις καθαρές γραμμές, τη στιβαρότητα αλλά και τη διαφάνεια, είναι ένα κτίριο που έχει σχεδιαστεί για να υπηρετεί τη λειτουργικότητα και τα εκθέματά του και αυτό είναι πολύ σημαντικό για ένα μουσείο σύγχρονης τέχνης» λέει η διευθύντρια του ΕΜΣΤ κυρία Αννα Καφέτση. Η ίδια άλλωστε το χαρακτηρίζει «κτίριο φιλικό, που αποπνέει οικειότητα αλλά και μια ποιητική γοητεία». Κάτι που ίσως σχετίζεται με τη διορατικότητα του αρχιτέκτονα Τάκη Ζενέτου, ο οποίος δεκαετίες πριν διατύπωνε την άποψη ότι, όταν τα εργοστάσια μεταφερθούν εκτός της πόλης, το κτίριο θα μπορούσε να στεγάσει πολιτιστικές χρήσεις.

Η «Λαϊκή Αγορά», έργο εμβληματικό του Παναγιώτη Τέτση για την πόλη της Αθήνας, θα υποδέχεται το κοινό στη νέα Εθνική Πινακοθήκη, αφού αυτός ο 30 μέτρων πίνακας θα τοποθετηθεί στο τεράστιο φουαγέ του κτιρίου, που θα καταλαμβάνει ολόκληρο το σημερινό κτίριο εισόδου. «Τίποτε από την παλιά Πινακοθήκη δεν θα μείνει ίδιο» λέει ο αρχιτέκτονας Πάνος Γραμματόπουλος, που συνυπογράφει τη μελέτη με τους Χρήστο Πανουσάκη και Διονύση Βασιλόπουλο. «Η αλλαγή είναι ριζική γιατί εσωτερικά το κτίριο είναι αισθητικά και λειτουργικά απολύτως ξεπερασμένο. Επιπλέον έπρεπε να ενταχθούν νέες, πρόσθετες λειτουργίες και να γίνει πλήρης τεχνολογικός εξοπλισμός» προσθέτει, διευκρινίζοντας ωστόσο πως ένα τμήμα του παλαιού κτιρίου παραμένει και ενσωματώνεται στο νέο με σαφήνεια ώστε να μην αλλοιώνεται ο αρχικός του χαρακτήρας.

Μέταλλο, γυαλί – επειδή η τέχνη απαιτεί διαφάνεια -, προσθήκη ορόφου στο κτίριο της οδού Μιχαλακοπούλου, νέο τριώροφο υπόγειο συγκρότημα, πλήρης αναδιάταξη και αναδιοργάνωση των λειτουργιών του κτιρίου και των απαιτήσεων της Πινακοθήκης είναι τα χαρακτηριστικά της επέμβασης. Εκδοτήριο εισιτηρίων, πωλητήριο, βεστιάριο κτλ. θα βρίσκονται στο φουαγέ, ενώ ακριβώς από κάτω τοποθετείται το αμφιθέατρο και δίπλα του το κυλικείο, με πρόσβαση στον κήπο.

Μια γυάλινη σπείρα, που μέσα της θα κρύβει έναν ανελκυστήρα και μια περιελισσόμενη σκάλα, που θα οδηγούν σε τρία υπόγεια επίπεδα, πρόκειται να εγκατασταθεί, ως ένα είδος έργου τέχνης και αυτή, στον ακάλυπτο χώρο. Στο πρώτο επίπεδο του υπογείου θα βρίσκονται οι αίθουσες ενημέρωσης και εκπαιδευτικών προγραμμάτων, στο δεύτερο η αίθουσα περιοδικών εκθέσεων, ενώ στο τρίτο οι αποθηκευτικοί χώροι των έργων τέχνης.

Η νέα αρχιτεκτονική επέμβαση είναι εμφανής στο δεύτερο κτίριο, την «Πτέρυγα Σταύρος Νιάρχος», όπως θα ονομαστεί, το οποίο ντύνεται σε όλη του σχεδόν την πρόσοψη με γυάλινα πετάσματα, που θα μεταφέρουν το φυσικό φως ως και τα υπόγεια. Παράλληλα «κρύβουν» πίσω τους μια ράμπα κίνησης των επισκεπτών από το πρώτο επίπεδο στο τελευταίο, καθώς επίσης τέσσερα κλιμακοστάσια και ισάριθμους ανελκυστήρες (ένας πέμπτος, τεράστιος ανελκυστήρας θα χρησιμεύει για τη μετακίνηση των έργων).

Στο ισόγειο θα λειτουργούν τα εργαστήρια συντήρησης, στον πρώτο όροφο η διοίκηση και η βιβλιοθήκη. Οι μόνιμες εκθέσεις θα αναπτυχθούν στον τρίτο και τέταρτο όροφο, καθώς και στον πέμπτο, κατασκευασμένο εξ ολοκλήρου από μέταλλο και γυαλί, που θα επιτρέπει και την είσοδο φυσικού φωτός. Στη νότια άκρη του δώματος εξάλλου τοποθετείται το εστιατόριο με θέα προς την Ακρόπολη, τον Λυκαβηττό, το Φάληρο και τον Υμηττό και λειτουργία για όλο το 24ωρο, χάρη σε ιδιαίτερη είσοδο.

Σήμα κατατεθέν πάντως αναμένεται να γίνει ένα τμήμα του υαλοστασίου στην πρόσοψη του κτιρίου, που χάρη σε ειδική διαμόρφωση θα μεταβάλλεται το βράδυ σε γιγαντοοθόνη προβολής των δραστηριοτήτων της Πινακοθήκης.

Εργοστάσιο που σχεδιάστηκε για πολιτιστικό κέντρο
Οι παλαιότεροι Αθηναίοι θα θυμούνται ασφαλώς τους εργάτες του Φιξ που δούλευαν στο εργοστάσιο, ακόμη και το μεγάλο καζάνι για την παραγωγή μπίρας που βρισκόταν στο ισόγειο του κτιρίου. Η διαφάνεια που τολμηρά είχε επιλέξει ο Τάκης Ζενέτος για ένα εργοστάσιο μέσα στην Αθήνα – ίσως ακριβώς γι’ αυτό – διατηρείται και στη σημερινή αναμόρφωση του κτιρίου βάζοντας την πόλη μέσα στο μουσείο και βγάζοντας το μουσείο στην πόλη.
Προσιτό, απλό, με ξεκάθαρη οργάνωση και προσπέλαση, δυναμικό για να αντανακλά τα οράματα της νέας χιλιετίας, ευέλικτο στους εκθεσιακούς χώρους και ενεργειακά σχεδιασμένο έτσι ώστε να είναι οικονομικό στη λειτουργία είναι το κτίριο που σχεδιάστηκε από το γραφείο 3SK Στυλιανίδης. Ως προς τους εσωτερικούς χώρους, βεβαίως, αφού το κέλυφος είναι διατηρητέο, αν εξαιρέσει κανείς βέβαια την κατεδάφιση ενός τμήματός του για το μετρό.

Η κύρια είσοδος του μουσείου βρίσκεται επί της οδού Καλλιρρόης προς τη γωνία με την οδό Φραντζή και αμέσως ο επισκέπτης οδηγείται στο φουαγέ, έναν μεγάλο διαμπερή χώρο ο οποίος ονομάζεται «πλατεία». Ο στόχος είναι, όπως λέει ο κ. Κώστας Σιώνης, εκ των αρχιτεκτόνων της μελέτης, να αποκατασταθεί η έλλειψη υπαίθριου δημόσιου χώρου. Εδώ άλλωστε καταλήγουν και οι σκάλες του μετρό ειδικά για το μουσείο, εδώ βρίσκεται η είσοδος για ομάδες επισκεπτών, ΑΜΕΑ και προσωπικό και από εδώ αρχίζει η άνοδος με μια σειρά κυλιόμενες σκάλες που καταλήγουν στο δώμα.

Χωροταξικά οι περιοδικές εκθέσεις βρίσκονται στο ισόγειο και στο υπόγειο, ενώ η μόνιμη συλλογή αρχίζει από τον δεύτερο όροφο και φθάνει ως το δώμα (πέμπτος). Στον τέταρτο όροφο θα φιλοξενηθούν τα μεγάλων διαστάσεων έργα του Καμπακόφ «Το καράβι της ζωής μου», οι σταυροί του Γιάννη Κουνέλλη και το «Fixit» της Μόνα Χατούμ, μια δημιουργία με αντικείμενα του εργοστασίου. Το εστιατόριο με την εκπληκτική θέα προς την Ακρόπολη θα λειτουργεί επίσης στον τέταρτο όροφο, ενώ «υπάρχει βεβαίως και το μεγάλο δώμα με έργα στο αττικό φως, μια τεράστια πρόκληση για καλλιτέχνες και επιμελητές», όπως λέει η διευθύντρια του μουσείου κυρία Αννα Καφέτση. Ούτως ή άλλως, αυτό το κτίριο των 18.200 τ.μ. θα είναι λουσμένο ολόκληρο στο φυσικό φως που μπαίνει μέσα από τις τζαμαρίες του Ζενέτου αλλά και από τη γυάλινη οροφή του.