Στο ηλεκτρονικό ταχυδρομείο, το οποίο έχει κυριαρχήσει στην επικοινωνία μας, πετάει το γάντι μια ομάδα αμερικανών συγγραφέων υπό τον πεζογράφο Ντέιβ Έγκερς. Σε συνεργασία με το περιοδικό λόγου και τεχνών «Τhe Rumpus», ανέλαβαν την πρωτοβουλία να στέλνουν ο καθένας κάθε εβδομάδα μία επιστολή σε αναγνώστες του περιοδικού, οι οποίοι με τη σειρά τους θα έχουν τη δυνατότητα, αν το επιθυμούν, να απαντήσουν επίσης με επιστολή στον συγγραφέα.
«Μου αρέσει να γράφω επιστολές και μου έχουν λείψει τα γράμματα», είπε στον «Guardian» ο Στίβεν Ελιοτ, συγγραφέας και διευθυντής του «Τhe Rumpus», ο οποίος συνέλαβε την ιδέα. Η ανταπόκριση του κοινού ήταν ανέλπιστη. Ήδη 1.500 αναγνώστες έχουν δηλώσει συμμετοχή για να λάβουν επιστολές και ο αριθμός αυξάνεται.
Δράση προς την ίδια κατεύθυνση έχει ξεκινήσει και η συγγραφέας φανταστικής λογοτεχνίας Μαίρη Ρόμπινετ Κάουαλ, η οποία εγκαινίασε την 1η Φεβρουαρίου το πρόγραμμα «Μήνας των γραμμάτων». Όπως γράφει στην ιστοσελίδα της https://lettermo.com, η ιδέα προέκυψε τον περασμένο Σεπτέμβριο, όταν αποφάσισε να απόσχει από το ίντερνετ. Είπε τότε σε όσους ήθελαν να επικοινωνήσουν μαζί της ότι μπορούσαν να της στείλουν ταχυδρομική επιστολή. Κάποιοι το έκαναν. Ορισμένοι συνεχίζουν ακόμη.
Η πρόκληση που απευθύνει για τον Φεβρουάριο στους αναγνώστες της ιστοσελίδας της είναι κάθε ημέρα του μήνα (εκτός από τα Σαββατοκύριακα) να ταχυδρομούν μία επιστολή σε κάποιον (ένα γράμμα, μια κάρτα, ένα απόκομμα εφημερίδας, οτιδήποτε) και να απαντούν με επιστολή σε όσους τους γράφουν. «Ίσως έτσι ανακαλύψετε πάλι τη χαρά του να ανοίγετε το γραμματοκιβώτιό σας», γράφει, το οποίο μπορεί να κρύβει κάτι ενδιαφέρον ανάμεσα στα διαφημιστικά έντυπα και στους λογαριασμούς. Ήδη η σελίδα της έχει δεχτεί περισσότερες από 20.000 επισκέψεις και η Κάουαλ έχει λάβει κιόλας 12 επιστολές «και ο Φεβρουάριος δεν έχει καλά καλά αρχίσει!»
Πώς σχολιάζουν οι έλληνες συγγραφείς αυτή την πρωτοβουλία; Τη βρίσκουν πρωτότυπη. «Το παράδοξο στην τόσο υλιστική εποχή μας», λέει στο «Βήμα» ο πεζογράφος Κώστας Ακρίβος, «είναι ότι η επικοινωνία έχει καταντήσει άυλη και εικονική, από κάθε άποψη. Αποκτούμε καθημερινά «φίλους» στο facebook και ανταλλάσσουμε δεκάδες μηνύματα με το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο, σε βαθμό που σε κάνει να βγάζεις το καπέλο στην τεχνολογία, αλλά, από την άλλη, βλέπεις να κυριαρχεί η ρηχότητα και η fast food επικοινωνία».
Ο ίδιος στέλνει e-mails αλλά ανταλλάσσει και επιστολές, κυρίως με όσους δεν χρησιμοποιούν την ηλεκτρονική αλληλογραφία: «Δυστυχώς η παραδοσιακή αλληλογραφία έχει περιοριστεί στην αποστολή και λήψη βιβλίων – μέχρι τη μέρα που θα γίνουν κι αυτά e-books… Προσωπικά χαίρομαι να στέλνω και να παίρνω με το ταχυδρομείο επιστολές ή κάρτες από την Κική Δημουλά λόγου χάρη, τη Ζυράννα Ζατέλη και τον Μιχάλη Μήτρα». Όπως εξηγεί, για τον ίδιο τα δύο μέσα εξυπηρετούν διαφορετικές ανάγκες και σκοπούς, για παράδειγμα, τη γνώμη του για το βιβλίο κάποιου ομοτέχνου προτιμά να την εκφράζει με ταχυδρομική επιστολή και όχι με e-mail και χαίρεται αντιστοίχως όταν δέχεται από αυτόν κάτι ανάλογο. «Η επιστολή έχει υλική υπόσταση, οντότητα», εξηγεί, «Πιάνεις το χαρτί, παρατηρείς τον γραφικό χαρακτήρα του άλλου και καταλαβαίνεις τη διάθεσή του, είναι μια επικοινωνία πιο ζωντανή. Κερδίζουμε τον άλλον και μας κερδίζει με όλα αυτά τα στοιχεία και ταυτόχρονα έχουμε τη δυνατότητα να γίνουμε πιο αναλυτικοί, πιο προσωπικοί».
Πριν από δέκα χρόνια είχε γράψει την επιστολική νουβέλα «Φωνές στην έρημο» (2002), με θέμα τις ανεπίδοτες επιστολές, στη σειρά «Γράμματα για σένα» των εκδόσεων Ελληνικά Γράμματα. Θα έγραφε σήμερα ένα επιστολικό μυθιστόρημα χρησιμοποιώντας e-mails στη θέση των επιστολών; Παρότι υπάρχουν λογοτεχνικές απόπειρες προς αυτή την κατεύθυνση, ο ίδιος δεν πιστεύει ότι το είδος θα ευδοκιμήσει, διότι «το e-mail δεν έχει τη βαρύτητα και το ποιοτικό εύρος της επιστολής. Μπορεί να ενσωματώσει κάποιος ένα e-mail στην αφήγησή του αλλά όχι να στήσει όλο το βιβλίο πάνω του».
«Οι επιστολές είναι πολύ χρήσιμες σε μυθοπλαστικό επίπεδο», υποστηρίζει ο πεζογράφος Αλέξης Σταμάτης, ο οποίος συμμετείχε στην ίδια σειρά με το επιστολικό αφήγημα «Σκορπιός στο συρταράκι» (Ελληνικά Γράμματα, 2002): Δύο φίλοι, έπειτα από χρόνια σιωπής, επαναδραστηριοποιούν τη σχέση τους μέσα από επιστολές. «Η αφηγηματική αξία της επιστολής σχετίζεται με τον χρόνο. Η ανταλλαγή επιστολών δεν έχει τον ακαριαίο χαρακτήρα του e-mail. Ο χρόνος που περνά μεταξύ αποστολέα και παραλήπτη, το διάστημα της αναμονής, αυτό είναι που έχει σημασία και μπορεί να αξιοποιηθεί αφηγηματικά με ενδιαφέροντες τρόπους». Και εννοεί αυτό που κάθε επιστολογράφος γνώριζε και δήλωνε με τη φράση: «Όταν θα διαβάζεις αυτό το γράμμα, εγώ θα…».
Υπάρχουν όμως και ποιοτικές διαφορές ανάμεσα στα δύο μέσα: «Το e-mail είναι χρηστικό, όχι εξομολογητικό. Μπορείς βέβαια να κάνεις μια εξομολόγηση σε 25 e-mails μέσα σε δύο ημέρες, αλλά ο λόγος θα είναι κατακερματισμένος, δεν θα έχουμε το συγκροτημένο κείμενο μιας επιστολής που συντάχθηκε με άνεση χρόνου. Από την άλλη, το e-mail έχει αυθορμητισμό, ενώ οι επιστολές όχι τόσο». Ο Αλέξης Σταμάτης στέλνει καθημερινά e-mails και έχει χρόνια να γράψει επιστολές. Κρατά όμως ακόμη τα γράμματα που αντάλλασσε με δύο φίλους του από την εποχή που σπούδαζε στο Λονδίνο.
Για πολλούς ανθρώπους επαγγελματικά πολυάσχολους και κοινωνικά δραστήριους η συγγραφή επιστολών αποτελούσε άχθος, όπως και όλη η διαδικασία της αποστολής ενός γράμματος: η μέριμνα να αγοράσεις γραμματόσημο, να πας μέχρι το ταχυδρομείο. Πολλά αρχινισμένα γράμματα δεν ολοκληρώνονταν ποτέ και πολλοί κλειστοί φάκελοι δεν έφταναν στο ταχυδρομικό κουτί. Το διαδίκτυο έχει κάνει την επικοινωνία, εκτός από άμεση και ταχεία, εύκολη, ανέξοδη, απλή. Το θέμα είναι πόσα από τα εκαντοντάδες e-mails που ανταλλάσσουμε με τους άλλους θα μείνουν στον χρόνο; Πόσα αποθηκεύουμε και πόσα από αυτά θα μπορούμε τελικά να διαβάσουμε σε μερικά χρόνια, από τη στιγμή που τα τεχνολογικά μέσα εξελίσσονται ιλιγγιωδώς και οι καινούριες συσκευές ή τα νέα λειτουργικά συστήματα αδυνατούν να διαβάσουν υλικό αποθηκευμένο σε πιο πρωτόγονο φορμάτ;
Ως τον λόγο της απουσίας περιγράφει ο Φραντς Κάφκα τη διαδικασία της ανταλλαγής επιστολών στα «Γράμματα στη Μιλένα» (Κέδρος, 1987): «Η μεγάλη ευκολία να γράφεις γράμματα πρέπει να ‘φερε στον κόσμο -από άποψη καθαρά θεωρητική- μια τρομερή αποσύνθεση των ψυχών: στην πραγματικότητα, είναι μια επικοινωνία με φαντάσματα, κι όχι μονάχα το φάντασμα του παραλήπτη αλλά και με το δικό σου φάντασμα, που αναπτύσσεται κάτω από το χέρι που γράφει ένα γράμμα…». Όσο αναπτύσσονται νέα μέσα επικοινωνίας τόσο εντείνεται η απουσία, γράφει ο μεγάλος τσέχος συγγραφέας: «Η ανθρωπότητα… για να επαναφέρει τη γαλήνη στις ψυχές, εφηύρε το σιδηρόδρομο, το αυτοκίνητο, το αεροπλάνο… Μα ο αντίπαλος είναι τόσο πιο δυνατός. Μετά το ταχυδρομείο εφεύρε τον τηλέγραφο, το τηλέφωνο, τη ραδιοτηλεγραφία [και -συμπληρώνουμε- το e-mail]. Τα φαντάσματα δεν θα πεθάνουν από πείνα, αλλά εμείς θα χαθούμε».
