Μιχάλης Κακογιάννης: Κορυφαίος πρεσβευτής του πολιτισμού

«Ποτέ δεν ξεκίνησα κάτι για να βγάλω τα σωθικά μου στο κοινό. Οποτε θέλησα να μιλήσω για την ατομική απειλή, το έκανα πηγαίνοντας με την κάμερα εκεί όπου χρειάστηκε να πάω. Από την Κύπρο μέχρι την Χιλή…» Ακόμα και η απλή διαπίστωση, σήμερα, ότι ο άνθρωπος που έχει πει τα παραπάνω, ο Μιχάλης Κακογιάννης, υπήρξε ο πλέον επιφανής έλληνας κινηματογραφιστής και εκείνος με την εντονότερη διεθνή απήχηση, μοιάζει τουλάχιστον με κοινοτοπία. {{{ moto }}}

Ηταν το 1953, όταν στα 32 του, ο σκηνοθέτης που επρόκειτο να τιμηθεί όσο κανείς άλλος έλληνας κινηματογραφιστής στο εξωτερικό βρέθηκε για πρώτη φορά ηγεμόνας σε πλατό. Η ταινία ήταν το «Κυριακάτικο ξύπνημα» και έμελλε να γίνει η αφετηρία μιας αξιοζήλευτης, πλούσιας καριέρας.

Εργατικός, παραγωγικός και πολυβραβευμένος, ο Κακογιάννης δεν είναι απλώς ο άνθρωπος που συνέστησε πρώτος την Μελίνα Μερκούρη στο κοινό του κινηματογράφου προσφέροντάς της με τη «Στέλλα» (1955) τον σημαντικότερο ρόλο της κινηματογραφικής καριέρας της αλλά και ένας από τους πρώτους σκηνοθέτες του κινηματογράφου που αξιοποίησαν τα γκρίζα χρώματα της μεταπολεμικής Ελλάδας, αποτυπώνοντάς τα στο σελιλόιντ με συνέπεια και πρωτοπορία ύφους.

Αν όχι η πρώτη, η «Στέλλα» υπήρξε μια από τις πρώτες προσπάθειες του ελληνικού κινηματογράφου να πλησιάσει το ύφος του ιταλικού νεορεαλισμού που εκείνη την εποχή μεσουρανούσε. Παραμένει σημείο αναφοράς.

Πρώτη μούσα του Κακογιάννη στον κινηματογράφο υπήρξε η Ελλη Λαμπέτη. Μετά το «Κυριακάτικο ξύπνημα» θα συνεργαζόντουσαν σε τρεις ακόμη ταινίες :«Το κορίτσι με τα μαύρα» (1956), «Το τελευταίο ψέμα» (1958) και το «Ετσι έσβησε η αγάπη μας» («Il relito», 1961) ένα φιλμ που πέρσι προβλήθηκε για πρώτη φορά στην Ελλάδα αποκαταστημένο στο Ιδρυμα Μιχάλης Κακογιάννης, το τελευταίο δημιούργημα του Κακογιάννη, στο οποίο διατηρείται το έργο του.

Σύντομα ο Κακογιάννης θα κατακτούσε το διεθνές κινηματογραφικό τοπίο, με αποκορύφωμα τον «Αλέξη Ζορμπά» (1964). Σε θεωρητικό επίπεδο, ο «Αλέξης Ζορμπάς» του Νίκου Καζαντζάκη ανήκε στα ως τότε αντιεμπορικά μυθιστορήματα. Γυρίστηκε όμως την κατάλληλη εποχή, συνδυάζοντας την ευρωπαϊκή ταινία Τέχνης με την υπερπαραγωγή ενός στούντιο με τη δύναμη και το κύρος της 20th Century Fox. Αυτό το «πάντρεμα» υπήρξε πρωτοποριακό. Διεκδίκησε επτά βραβεία της αμερικανικής ακαδημίας κινηματογράφου αποσπώντας τελικά τρία: Β’ γυναικείου ρόλου (Λίλα Κέντροβα), ασπρόμαυρης φωτογραφίας (Γουόλτερ Λάσαλι) και σκηνογραφίας για ασπρόμαυρη ταινία (Βασίλης Φωτόπουλος). Ο ίδιος ο κακογιάννης ήταν υποψήφιος σε τρεις κατηγορίες: ως σκηνοθέτης, ως σεναριογράφος αλλά και ως παραγωγός γιατί το φιλμ ήταν υποψήφιο για το Οσκαρ καλύτερης ταινίας.

Η «Ηλέκτρα» (1962) με την Ειρήνη Παππά, υπήρξε η πρώτη της ευριπείδιας τριλογίας του Κακογιάννη (την ολοκληρώνουν οι «Τρώαδες» και η υποψήφια για το ξενόγλωσσο Οσκαρ «Ιφιγένεια», το 1977), ενώ με το «Αττίλας ’74’» ο Κακογιάννης έδωσε ένα θαρραλέο, συγκλονιστικό ντοκουμέντο σπάνιας πολιτικής αιχμηρότητας που αποκρυστάλλωσε τα ταραγμένα χρόνια της πατρίδας του, της Κύπρου.

Ο κινηματογράφος του Κακογιάννη χρόνο με τον χρόνο, ανανεωνόταν και ίσως αυτός να είναι ο λόγος που εξακολουθεί να παραμένει «ζωντανό;». Ως σκηνοθέτης του κινηματογράφου ακολουθούσε πάντοτε τους ρυθμούς της εποχής του, έστω και αν τα αποτελέσματα δεν υπήρξαν πάντοτε ευοίωνα («Τα ψάρια βγήκαν στην στεριά», 1967 – «Γλυκιά πατρίδα», 1986).

Ακόμα και το «Πάνω ,κάτω και πλαγίως» (1992), μια επεισοδιακή κωμωδία που αποτυπώνει σε όλο το μεγαλείο του το αθηναϊκό χάος, είναι μια ταινία απολύτως ρυθμισμένη στην εποχή της.

Οταν ο «Βυσσινόκηπος» επρόκειτο να διανεμηθεί στην Ελλάδα, τον Ιανουάριο, ο Μιχάλης Κακογιάννης μετέφραζε «Οθέλλο». Τον ξεκούραζε να «συνεργάζεται» με μεγάλους, όπως ο Τσέχοφ και ο Σαίξπηρ έλεγε. Γι’ αυτό και δεν έπαψε ποτέ να αρνείται προτάσεις μεγάλων εκδοτικών οίκων για την έκδοση μιας αυτοβιογραφίας του.

Με τον «Βυσσινόκηπο», το 1999, η παρουσία του Μιχάλη Κακογιάννη στον χώρο όχι μόνον της κινηματογραφικής αλλά και της θεατρικής σκηνοθεσίας έκλεισε τα 45 χρόνια. Είναι η τελευταία ταινία του που κλείνει τον κύκλο 45 γόνιμων χρόνων, διακρίσεων, βραβείων, κριτικής αναγνώρισης, εμπορικής απήχησης.

Το 2004 ο Μιχάλης Κακογιάννης εγκαινίασε το Ιδρυμα Μιχάλη Κακογιάννη για το οποίο είχε πει στο «Βήμα»: «Έψαχνα χρόνια να βρω έναν χώρο να αφήσω αυτό που θεωρούσα δική μου πολιτιστική παρακαταθήκη στην Ελλάδα. Από το `93 έβλεπα κτίρια. Ήθελα να συνδέσω το όνομά μου με ένα κέντρο που από τη μια θα διαιώνιζε τη δουλειά μου κι από την άλλη, θα άνοιγε το δρόμο στους νέους για να δημιουργήσουν και να εκφραστούν. Το Ίδρυμα δεν είναι μαυσωλείο. Είναι ένα φυτώριο, ένας χώρος τέχνης, ένας ζωντανός οργανισμός που θα προβάλλει το έργο μου και θα αποτελεί βήμα για τους ταλαντούχους νέους.» Χάρη στο επιτελείο του σκηνοθέτη, στο οποίο ηγείται η πιστή συνεργάτις του κ. Ξένια Καλδάρα, το Ιδρυμα έχει μόνον ωραία πράγματα να προσφέρει.

Διαβάζοντας το βιβλίο του Χρήστου Σιάφκου «Μιχάλης Κακογιάννης: Σε πρώτο πλάνο» (το πιο πρόσφατο που έχει κυκλοφορήσει στα ελληνικά για τον σκηνοθέτη _ εκδόσεις Ψυχογιός, 2009) κοιτάζεις τον βίο του Κακογιάννη και τα χάνεις. Συναντήσεις με τους Κένεντι, με τον Αριστοτέλη Ωνάση, με την Μαρία Κάλλας, με σταρ του διεθνούς κινηματογράφου. Εμπειρίες από σκληρή δουλειά στο θέατρο και τον κινηματογράφο εντός αλλά κυρίως εκτός ελληνικών συνόρων. Λεπτομέρειες για μυθικές ταινίες, από την «Στέλλα» ως τον «Αλέξη Ζορμπά», μνήμες από τα εφηβικά χρόνια στην Κύπρο, αργότερα τα χρόνια της αυτοεξορίας.

Και όλα αυτά σε πρώτο πρόσωπο, σε μια αφήγηση -ποταμό που συγκινεί και ενθουσιάζει και φτιάχνει εικόνες. Εικόνες ζωής και έργου, σπουδαίου έργου από έναν σπουδαίο κινηματογραφιστή, ο οποίος σε όλη του την ζωή έφτιαχνε εικόνες στο σελιλόιντ.

Αρκεί να σταθεί κανείς στην πρώτη φράση του βιβλίου και θα καταλάβει αμέσως το πνεύμα του: «Γεννήθηκα «ες γαλήνιον Κύπρον» και έζησα τη ζωή μου ως πλάνητας στις πρωτεύουσες του κόσμου με προίκα και εφόδια την ελληνικότητα που έφερε μέσα μου, αρετή όντως…»

Ενας άνθρωπος που ξεκίνησε από την Κύπρο του βρετανικού στέμματος και κατέκτησε τα πάντα παλεύοντας μόνος. Ανδρώθηκε μόνος, προχώρησε μόνος και εν τέλει νίκησε μόνος.

Το «αντίο» της πολιτικής και πολιτειακής ηγεσίας στον Μιχάλη Κακογιάννη

ΚΑΡΟΛΟΣ ΠΑΠΟΥΛΙΑΣ

«Στην περίπτωση του Μιχάλη Κακογιάννη ζωή και τέχνη δεν ξεχώριζαν. Ο δημιουργός ενέπνεε, ο άνθρωπος συγκινούσε. Ο Μιχάλης Κακογιάννης ήταν βαθύτατα πολιτικοποιημένος και όλη του η διαδρομή είχε έντονη κοινωνική αναφορά. Παθιασμένος και επίμονος, ανεξάντλητος, δεν δίσταζε να συγκρουστεί με κατεστημένα για να προωθήσει τις ιδέες του και το όραμά του. Αφήνει πίσω του σημαντικότατο έργο και ένα κοινωφελές ίδρυμα που θα λειτουργήσει ως θεματοφύλακας της πνευματικής του κληρονομιάς και ως κοιτίδα ανάπτυξης πολιτισμού, όπως τον έβλεπε ο Κακογιάννης: Αταξικό, χωρίς διαμεσολαβητές και ερμηνευτές, οικουμενικό και πανανθρώπινο. Στους δικούς του ανθρώπους εκφράζω τα θερμά μου συλλυπητήρια.

Μίκης Θεοδωράκης

Έφυγε από τη ζωή ένας πραγματικά μεγάλος Έλληνας, που πλούτισε την ελληνική τέχνη και τον ελληνικό λαό με αθάνατα πνευματικά έργα.

Αγάπησε με όλη τη δύναμη της ψυχής του την ιδιαίτερή του πατρίδα την Κύπρο και ζούσε κάθε στιγμή με την ελπίδα ότι θα την δει κάποτε όπως την ήθελε. Ίσως γι’ αυτό τον λόγο η Ελληνικότητα κυριάρχησε μέσα στην ψυχή και τη σκέψη του, έτσι που να αναδειχθεί σε κύριο γνώρισμα της μεγάλης του τέχνης.

Οι Έλληνες θα πρέπει να είναι περήφανοι όχι μόνο γιατί κληρονόμησαν όλα αυτά τα μοναδικά έργα τέχνης αλλά και γιατί εκεί μέσα καθρεφτίζεται η ψυχή της Ελλάδας, από τους μυθικούς χρόνους έως τη σύγχρονη εποχή. Κι ακόμα γιατί με τη διεθνή τους απήχηση τα έργα αυτά προβάλανε το αληθινό πρόσωπο της πατρίδας μας, κάτι που τόσο έχουμε ανάγκη σ’ αυτές τις δύσκολες ώρες που περνάμε.

Εμάς που ευτυχήσαμε να τον ζήσουμε από κοντά, μας είναι αδύνατο να πιστέψουμε ότι απομείναμε μόνοι. Κυριολεκτικά ….
Αθήνα, 25.7.2011

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΚΑΔΗΜΙΑ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΥ

Τις πρώτες πρωινές ώρες, σήμερα 25.7.2011, χάσαμε τον μεγάλο σκηνοθέτη και δάσκαλο,ιδρυτικό και επίτιμο μέλος της ΕΑΚ,Μιχάλη Κακογιάννη.
Το έργο του αποτέλεσε έμπνευση και η πορεία του οδηγός ζωής, για τους περισσότερους από εμάς.
Εκφράζουμε βαθιά θλίψη για την απώλεια και τη συμπαράσταση μας στην οδύνη των οικείων του.

Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης

Το έργο του Μιχάλη Κακογιάννη, διαχρονικό, πρωτοπόρο, με ελληνική ψυχή και παγκόσμια απήχηση, συνδέθηκε με την ιστορία της νεότερης Ελλάδας, γαλούχησε γενιές κινηματογραφόφιλων, σφράγισε το σύγχρονο ελληνικό κινηματογράφο, επηρεάζοντας καθοριστικά τη μετεξέλιξή του.
Διανοούμενος δημιουργός, με μοναδική καλλιτεχνική ματιά και βαθιά γνώση του αρχαίου θεάτρου και του κινηματογράφου, ήταν ο πρώτος που έβγαλε την εγχώρια κινηματογραφία εκτός ελληνικών συνόρων.
Η κληρονομιά του είναι ανεκτίμητη, το κενό που αφήνει, δυσαναπλήρωτο.