Αν στον πολιτισμένο και θαυμαστά προηγμένο κόσμο του 21ου αιώνα ένα ηφαίστειο, η στάχτη του και οι άνεμοι μπορεί να προκαλέσουν την απόλυτη σύγχυση (κατά τον επιεικέστερο χαρακτηρισμό), πώς μπορεί να ένιωσαν οι άνθρωποι του Αιγαίου πριν από περίπου 3.500 χρόνια, όταν ξαφνικά η γη χάθηκε κάτω από τα πόδια τους, μαύρο σύννεφο απλώθηκε για μήνες στον ουρανό και γιγαντιαία κύματα σάρωσαν τις πόλεις τους; Κανένας δεν θα το μάθει. Μόνο θεωρίες μπορούν να διατυπώσουν σήμερα οι επιστήμονες για την έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας, ασύγκριτα μεγαλύτερη από αυτήν του ηφαιστείου της Ισλανδίας και με συνέπειες πολλαπλάσιες, που ακόμη διερευνώνται. Η ευθύνη της για την καταστροφή του μινωικού πολιτισμού- άποψη που διατυπώθηκε για πρώτη φορά τη δεκαετία του ΄60 από τον αρχαιολόγο Σπυρίδωνα Μαρινάτο- έχει υιοθετηθεί ή απορριφθεί αρκετές φορές ως τώρα. Δύο πράγματα όμως δεν μπορεί να αμφισβητήσει κανείς: την ίδια την έκρηξη του ηφαιστείου αφενός και την καταστροφή ενός ισχυρού και ακμαίου πολιτισμού που κυριαρχούσε στο Αιγαίο και στην Ανατολική Μεσόγειο της Προϊστορίας αφετέρου. Συνέβησαν και τα δύο κάπου στα μέσα της 2ης χιλιετίας π.Χ. Σύμπτωση;
Ηταν, λέει, τέλη της άνοιξης, ίσως αρχή του καλοκαιριού, και τα πλοία, τα οποία επί μήνες παρέμεναν αναγκαστικά στο λιμάνι, ξεκινούσαν τώρα για ταξίδια, ενώ η γη είχε αρχίσει ήδη να ετοιμάζει τα αγαθά που θα έδινε στους ανθρώπους. Κόκκοι γύρης από τις ελιές και τα κωνοφόρα δέντρα, από τα αμπέλια και τα δημητριακά του νησιού, που θα εντοπίζονταν πολλούς αιώνες αργότερα, θα μαρτυρούσαν την εποχή. Εκείνη η άνοιξη όμως θα ήταν διαφορετική, όχι μόνο για τη Θήρα αλλά και για ολόκληρη τη Μεσόγειο.
Η ανακάλυψη
Το 1932 κατά τη διάρκεια ανασκαφών στην Αμνισό της Κρήτης, που ήταν το επίνειο της Κνωσού, ο αρχαιολόγος Σπυρίδων Μαρινάτος (1901-1974) εντόπισε ηφαιστειακό υλικό σε στρώματα της μινωικής εποχής. Μήπως ο μινωικός πολιτισμός είχε καταστραφεί εξαιτίας της έκρηξης του ηφαιστείου της Θήρας; Για τον ίδιο η απάντηση ήταν καταφατική, τη διατύπωσε μάλιστα το 1939 σε δημοσίευσή του, αλλά για την επαλήθευσή της θα έπρεπε να υπάρξουν ευρήματα και στη Θήρα. Αρκετά χρόνια αργότερα, το 1967, θα γινόταν και αυτό με τη μεγάλη ανακάλυψη του προϊστορικού οικισμού στο Ακρωτήρι, η καταστροφή του οποίου τοποθετήθηκε από τον Μαρινάτο στα μέσα του 15ου αιώνα π.Χ.
Η στάχτη
Σύμφωνα με τον γεωλόγο του Πανεπιστημίου Κολούμπια των Ηνωμένων Πολιτειών κ. Γουίλιαμ Ράιαν η ηφαιστειακή τέφρα που εκτινάχθηκε από τη Σαντορίνη εξαπλώθηκε νοτιοανατολικά προς την Αίγυπτο και βορειοανατολικά προς τη Μικρά Ασία. Στη Ρόδο και στην Κω, για παράδειγμα, έχουν ήδη παρατηρηθεί στρώματα στάχτης πάχους 30 εκατοστών. Στο Παλαμάρι της Σκύρου – σημαντική θέση της πρώιμης και μέσης εποχής του Χαλκού-, όπου διενεργεί ανασκαφή η αρχαιολόγος κυρία Λιάνα Παρλαμά, εντοπίστηκαν σημεία τέφρας, που θα διερευνηθούν περισσότερο, όπως λέει η ίδια, δεδομένου ότι στην εποχή που τοποθετείται η έκρηξη ο οικισμός εγκαταλείφθηκε οριστικά, ο μισός μάλιστα καταποντίστηκε στη θάλασσα. Καθώς η ισχύς της έκρηξης ήταν τεράστια- κατά τον κ. Φλόιντ Μακόι, γεωλόγο του Πανεπιστημίου της Νότιας Καλιφόρνιας, βρίσκεται στο νούμερο επτά της επιστημονικής κλίμακας-, οι χιλιάδες τόνοι τέφρας δη μιούργησαν πυκνό, αδιαπέραστο σύννεφο που έκρυψε τον ήλιο. Το αποτέλεσμα ήταν να ερημώσουν οι αγροτικές καλλιέργειες και η τροφή για ανθρώπους και ζώα να γίνει δυσεύρετη, ενώ σύμφωνα με νεότερες προσεγγίσεις δεν αποκλείεται να υπήρξαν και κοινωνικές ανακατατάξεις.
Τσουνάμι
Ο καθηγητής του Πανεπιστημίου της Νότιας Καλιφόρνιας κ. Κώστας Συνολάκης- ο ίδιος που δημιούργησε προσομοίωση σε υπολογιστή του κύματος που χτύπησε το 2004 την Ταϊλάνδη- είναι κατηγορηματικός: Η πτώση του τεράστιου ηφαιστειακού κώνου στη θάλασσα, κατά τη διάρκεια της έκρηξης, ήταν ο μηχανισμός, όπως πιστεύει, για τη δημιουργία παλιρροϊκών κυμάτων που κατέστρεψαν τις παράκτιες πόλεις της Κρήτης.
Οι έρευνες του κ. Συνολάκη έγιναν στο Παλαίκαστρο (λίγο νοτιότερα από το φοινικόδασος στο Βάι), όπου πραγματοποιεί ανασκαφές ο καναδός αρχαιολόγος κ. Σάντι Μακ Γκίλιβρεϊ, καθώς και στην Αμνισό της Κνωσού.
Πολλά διαδοχικά κύματα με ύψος πάνω από 20 μέτρα και μήκος περί τα 30 χιλιόμετρα χτυπούσαν τις ακτές του νησιού κάθε 1 ως 30 λεπτά, λέει ο κ. Συνολάκης, ο οποίος αναπαρέστησε ψηφιακά το φαινόμενο.
Η διαμάχη
Ο ηφαιστειολόγος δρ Γιώργος Βουγιουκαλάκης, μελετητής του ηφαιστείου της Θήρας, θεωρεί ότι τόσο αυτή όσο και τα πλησιέστερα, σε απόσταση 50-60 χιλιομέτρων, νησιά καταστράφηκαν ολοσχερώς, δέχεται ότι παλιρροϊκά κύματα έφθασαν ως τις ακτές της Κρήτης, αλλά αρνείται την άποψη ότι η έκρηξη ευθύνεται για την παρακμή του μινωικού πολιτισμού.
Από την άλλη, όσο οι επιστήμονες ασχολούνται με αριθμούς τόσο απομακρύνονται από την εικόνα της καταστροφής όπως την έζησαν οι άνθρωποι της εποχής, που υπήρξαν παρατηρητές και θύματα της συντέλειας του κόσμου τους. Μπορεί να φανταστεί κανείς τον τρόμο τους μπροστά σε ένα τέτοιο γεγονός; Την αγωνία τους και τη μάταιη προσπάθεια να σωθούν;
Μέσα της 2ης χιλιετίας π.Χ.: Εκρήγνυται το ηφαίστειο της Θήρας και καταστρέφεται ο ισχυρός πολιτισμός του Αιγαίου και της Ανατολικής Μεσογείου
1939:Ο αρχαιολόγος Σπυρίδων Μαρινάτος διατυπώνει τη θεωρία της καταστροφής του μινωικού πολιτισμού εξαιτίας της έκρηξης του ηφαιστείου Θήρας
1967:Αποκαλύπτεται ο προϊστορικός οικισμός στο Ακρωτήρι, που ήταν θαμμένος στην ηφαιστειακή τέφρα
2009:Ο καθηγητής Κώστας Συνολάκης υποστηρίζει ότι η πτώση του τεράστιου ηφαιστειακού κώνου στη θάλασσα προκάλεσε παλιρροϊκά κύματα που κατέστρεψαν τις παράκτιες πόλεις της Κρήτης
Η ΕΚΡΗΞΗ ΣΤΗ ΣΑΝΤΟΡΙΝΗ ΔΙΧΑΖΕΙ ΤΟΥΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΕΣ
Γιάννης Σακελλαράκης,
καθηγητής Αρχαιολογίας, ανασκαφέας των Αρχανών και του Ιδαίου Αντρου
Η ιστορία κάθε επιστήμης καταδεικνύει την εγγενή αδυναμία καθεμιάς. Γιατί βασισμένη σε μια θεωρία συχνότατα αντικαθίσταται ή και βεβαιώνεται από μία άλλη. Η θεωρία Μαρινάτου μπορεί να έχει αδυναμίες, όμως κυριαρχεί απολύτως, όπως δείχνουν ποικίλα και μάλιστα πρόσφατα δημοσιεύματα, π.χ. του Μάλκολμ Γουίνερ (διευθυντή του Ινστιτούτου για την Αιγαιακή Προϊστορία). Για τον Μαρινάτο, που ήταν ένας μεγάλος αρχαιολόγος, το πρώτο σχετικό εύρημά του ήταν η κίσηρη στην κρητική παραλία της Αμνισού. Από εκεί σκέφτηκε το ηφαίστειο της Θήρας και έτσι έφερε στο φως αυτή την καταπληκτική προϊστορική γειτονιά στο Ακρωτήρι με τις μοναδικές τοιχογραφίες της. Η Κνωσός καταστράφηκε εξαιτίας της έκρηξης του ηφαιστείου της Θήρας. Αυτό είναι γεγονός. Οταν στον θρόνο του Μίνωα κάθησε ένας αχαιός βασιλιάς, ο μινωικός πολιτισμός είχε ήδη παρακμάσει.
Λευτέρης Πλάτων,
καθηγητής Προϊστορικής Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Αθηνών, υπεύθυνος δημοσίευσης ανασκαφών Ζάκρου
Κατά τη γνώμη μου, υπάρχουν αρχαιολογικά δεδομένα τα οποία δηλώνουν ότι οι δύο καταστροφές-έκρηξη του ηφαιστείου και μινωικός πολιτισμός- είναι χρονολογικά, πολύ κοντά:
σφραγίσματα χρυσών δαχτυλιδιών που έχουν βρεθεί στο Ακρωτήρι είναι όμοια με αντίστοιχα που ήρθαν στο φως στις κατεστραμμένες αρχαιολογικές θέσεις της Κρήτης. Αλλά και η κεραμική της Ζάκρου ανήκει σε τύπο πολύ κοντινό αυτής του Ακρωτηρίου. Το πολύ να απέχουν 20 χρόνια, σε καμία περίπτωση 150!
Επιπλέον οι τελευταίες γεωφυσικές μελέτες στο Παλαίκαστρο έδειξαν ότι 7-10 μέτρα ιλύος έχει εναποτεθεί στη μινωική πόλη, ενώ στον Μόχλο (νησάκι στον κόλπο Μιραμπέλου) βρέθηκαν επιστρώσεις ηφαιστειακής στάχτης σε ύψος 20-30 εκατοστών. Αλλά και στη Ζάκρο έχουμε μια γενική εικόνα καταστροφής, παρόμοια με αυτήν του Ακρωτηρίου, που έγινε σε δύο χρόνους, καθώς οι άνθρωποι επέστρεψαν και προσπάθησαν να επισκευάσουν τα κτίρια. Πιστεύω λοιπόν ότι η κατάρρευση του μινωικού πολιτισμού προήλθε από την έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας. Δεν εννοώ ασφαλώς ότι εξέλιπε τελείως, αλλά η διάλυση του ανακτορικού συστήματος οδήγησε στην αλλαγή των πάντων.
Χρίστος Ντούμας,
καθηγητής Προϊστορικής Αρχαιολογίας, διευθυντής της ανασκαφής του Ακρωτηρίου
Οι τεράστιες ποσότητες τέφρας που εκτινάχθηκαν από το ηφαίστειο της Σαντορίνης κινήθηκαν προς τα ανατολικά αφήνοντας την Κρήτη σχεδόν έξω από την ακτίνα διασποράς τους.Παρ΄ ότι λοιπόν η δύναμη της έκρηξης ήταν πολλαπλάσια εκείνης που εκτίμησε ο Μαρινάτος, οι καταστροφές στην Κρήτη δεν ήταν αντίστοιχες.Επιπλέον, σύμφωνα πάντα με την αρχαιολογική έρευνα, αυτές οι καταστροφές στην Κρήτη χρονολογούνται,με βάση τον ραδιενεργό άνθρακα, σε περίοδο πολύ μεταγενέστερη της ηφαιστειακής έκρηξης.
Δεν ευθύνεται λοιπόν η έκρηξη του ηφαιστείου για ό,τι συνέβη στον μινωικό πολιτισμό.Εξάλλου, εφόσον οι άνθρωποι δεν εξοντώθηκαν μέχρις ενός, ο πολιτισμός δεν εξέλιπε.
Θεωρώ ότι ήταν εσωτερικοί οι λόγοι εξαιτίας των οποίων το σύστημα κατέρρευσε. Δεν αμφισβητώ τα επιστημονικά πορίσματα των γεωλόγων, αλλά η αρχαιολογική μαρτυρία δεν τα αποδεικνύει. Εγώ ως αρχαιολόγος δεν έχω τέτοια ευρήματα.
