Βαρβάκι είναι είδος αρπακτικού πουλιού. Και είναι μάλλον ειρωνικό ότι κάποτε, πολύ προτού το εμπόριο χαβιαριού τον μετατρέψει σε έναν από τους πλουσιότερους ανθρώπους της Ευρώπης, πολύ προτού κερδίσει τον τίτλο του εθνικού ευεργέτη όχι μόνο της Ελλάδας αλλά και της Ρωσίας, οΙωάννης Βαρβάκηςυπήρξε ο ίδιος αρπακτικό: δρούσε στο Αιγαίο ως πειρατής. Αφετηρία μιας συναρπαστικής, έντονης και θυελλώδους ζωής. Ζωής που θα είναι το θέμα της επόμενης ταινίας τουΓιάννη Σμαραγδή, του σκηνοθέτη της επιτυχίας των 900.000 εισιτηρίων (στην Ελλάδα) «Εl Greco». Βαρβάκι με τα όλα του. Ο Βαρβάκης γεννήθηκε το 1745 στα Ψαρά και η πρώτη του δουλειά ήταν πλοιοκτήτης που λεηλατούσε το Αιγαίο. Ωσπου το 1770 κατετάγη εθελοντής στο ρωσικό ναυτικό, όπου υπό τη διοίκηση του ναυάρχου Ορλόφ έλαβε μέρος στο ρωσικό σχέδιο για την απελευθέρωση της Ελλάδας από τον τουρκικό ζυγό. Και όλα αυτά δεν είναι παρά ψηφίδες μιας απίστευτης, συνταρακτικής ζωής, η οποία αν μη τι άλλο ενδείκνυται για κινηματογραφικό υπερθέαμα- αυτό που έχει στο μυαλό του ο Σμαραγδής, ο οποίος αυτή την εποχή βρίσκεται στο τελευταίο στάδιο προπαρασκευής της ταινίας «Ο Θεός αγαπά το χαβιάρι». Στη διεθνή συμπαραγωγή, που αν όλα πάνε κατ΄ ευχήν θα αρχίσει να γυρίζεται την άνοιξη του 2011, συμμετέχουν η Ισπανία, η Ουγγαρία, η Ρωσία, η Ελλάδα και η Αμερική.
Από τις φυλακές στην Αγία Πετρούπολη
Το ντοκυμαντέρ του Γιάννη Σμαραγδή «Αναζητώντας τον Ιωάννη Βαρβάκη», το οποίο αυτή την εποχή προβάλλεται στη Θεσσαλονίκη στο πλαίσιο του φεστιβάλ ντοκυμαντέρ «Εικόνες του 21ου αιώνα», είναι ένα οδοιπορικό μέσω του οποίου ο σκηνοθέτης κατέγραψε όλα τα στάδια της πορείας του Βαρβάκη αναζητώντας τους χώρους γυρισμάτων της μελλοντικής ταινίας του. Συνεπώς στο ντοκυμαντέρ ο θεατής βλέπει το ρεπεράζ τού «Ο Θεός αγαπά το χαβιάρι». Αφετηρία τα Ψαρά. Πρώτη στάση η Κωνσταντινούπολη. Καρδιά της ταινίας όμως η Ρωσία και περιοχές όπως η Οδησσός, η Αγία Πετρούπολη και, κυρίως, το Αστραχάν.
Μετά την υπηρεσία του στο ρωσικό ναυτικό ο Βαρβάκης έκανε εμπόριο ως ναυτικός υπό ρωσική σημαία. Στον Βόσπορο συνελήφθη από τους Τούρκους και φυλακίστηκε στα χειρότερα μπουντρούμια της Πόλης. Δραπέτευσε και κατέφυγε στη Ρωσία. Εφτασε περπατώντας (!) στην Οδησσό, πόλη που έμελλε να εξελιχθεί σε σπουδαίο κόμβο των Ελλήνων της Διασποράς. Η βαθιά επιθυμία του να συναντήσει την Αικατερίνη την Μεγάλη τον ώθησε να ξεκινήσει το μεγάλο ταξίδι του προς την Αγία Πετρούπολη. Τα κατάφερε. Γοήτευσε την αυτοκράτειρα, έγινε προστατευόμενός της. Του προτάθηκε να εγκατασταθεί στο Αστραχάν, όπου το όνομά του, Ιβάν Αντρέιβιτς Βαρβάτσι, συζητείται ακόμη. Ενας από τους βασικούς συμβούλους του Σμαραγδή, οΑλεξάντρ Μάρκοφ, κάτοικος Αστραχάν, αποφάσισε να γράψει ένα βιβλίο για τον Βαρβάκη επειδή άκουγε το όνομά του διαρκώς και παντού: Καμπαναριό Βαρβάκη, Διώρυγα Βαρβάκη, Κανάλι Βαρβάτσι, εκκλησία Βαρβάκη…
Η τσαρίνα και ο σοσιαλισμός
Κατά τη διάρκεια της παραμονής του στην Κασπία Θάλασσα ο Ιωάννης Βαρβάκης ασχολήθηκε με την αλιεία και κατόρθωσε να γίνει ένας από τους πλουσιότερους ανθρώπους της Ευρώπης. Ο λόγος ήταν το χαβιάρι, ο λαϊκός και ως τότε περιφρονημένος τοπικός μεζές. Οταν το δοκίμασε, αντιλήφθηκε αμέσως πόσο περιζήτητο θα μπορούσε να γίνει αυτό το έδεσμα. Το πρόβλημα που έπρεπε να λύσει ήταν η συ σκευασία για τη μεταφορά του. Ως τότε το χαβιάρι συντηρούνταν σε σπηλιές, σε σταθερή θερμοκρασία 5-7 βαθμών Κελσίου (η λέξη χαβιάρι προέρχεται από την αγγλική «cave», που σημαίνει σπηλιά). Η μεταφορά του δεν μπορούσε να γίνει πέραν των μηνών του χειμώνα, γιατί χαλούσε. Ο Βαρβάκης ανακάλυψε την ιδανική συσκευασία: βαρελάκια από ξύλο φλαμουριάς (το οποίο είναι μη πορώδες), μέσα στα οποία τοποθετούσε ένα βότανο που ποτέ δεν αποκάλυψε ποιο ήταν. Κάπως έτσι το χαβιάρι ταξίδεψε στον κόσμο. Ο Βαρβάκης παρουσίασε την ανακάλυψή του στην Αικατερίνη τη Μεγάλη και εκείνη του παραχώρησε την παγκόσμια διανομή του.«Αν όμως είναι για κάτι λατρευτός ακόμη και σήμερα στο Αστραχάν»μας είπε ο Γιάννης Σμαραγδής, «οφείλεται στην άρνησή του να πάρει δουλοπάροικους- κάτι που μπορούσε να κάνει, καθ΄ ότι ευγενής και τιτλούχος.Ζήτησε να γίνουν συνεταιρισμοί,έτσι ώστε να δοθεί εργασία στον κόσμο. Ηταν ένας σοσιαλιστής πριν καν υπάρξει ο σοσιαλισμός».
Εθνικός ευεργέτης
Οταν ο Βαρβάκης ήρθε σε επαφή με τον τσάρο Παύλο Α Δ , γνώρισε τον Ιωάννη Καποδίστρια, τότε υπουργό Εξωτερικών της Ρωσίας. Οπως φαίνεται από τη μεταξύ τους αλληλογραφία, ο Καποδίστριας μύησε τον Βαρβάκη στην ιδέα της αφύπνισης, της παιδείας και της εξέγερσης του υπόδουλου Ελληνισμού. Ο Βαρβάκης συμμετείχε στην τρίτη βαθμίδα της Φιλικής Εταιρείας και ποτέ δεν χρησιμοποίησε ψευδώνυμο. Το 1815 μετακόμισε στην πόλη Τανγκαρόγκ με πρόσχημα λόγους υγείας. Στην πραγματικότητα μπορούσε να διευθύνει από εκεί καλύτερα τη μεταφορά των όπλων προς την Ελλάδα, γιατί από το Αστραχάν δεν είχε την κατάλληλη πρόσβαση. Εκεί έχτισε το σχολείο στο οποίο αργότερα θα μαθήτευε ο Αντον Τσέχοφ. Εκεί όμως άρχισαν και τα μεγάλα προβλήματα της ζωής του. Η σχέση με την κόρη του Μαρία δεν υπήρξε ποτέ καλή, ενώ ο γιος του Στεπάν Ιβάνοβιτς αποστρατεύθηκε ως διοικητής Λιμενικού, ως ασθενής εκ νόσου περιέργου ψυχής. Το 1824 επέστρεψε στην Ελλάδα, όπου τον υποδέχθηκαν ως σωτήρα. Οχι για πολύ. Οταν ξεκίνησε ο εμφύλιος διχασμός μετά την προσωρινή κυβέρνηση του Ναυπλίου, ο Βαρβάκης προσπάθησε να επιφέρει συμφιλίωση αλλά κανένας δεν τον δέχτηκε, εκτός από τον Κολοκοτρώνη.
Η ιδέα της ταινίας
«ΤΙΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥΣ ΤΩΝ ΜΕΓΑΛΩΝ κρίσεων ο ψυχαγωγικός κινηματογράφος,οι κωμωδίες,τα ρομάντζα και οι βιογραφίες μεγάλων προσώπων είχαν τεράστια πέραση,γιατί απάλυναν τον πόνο και έδιναν στον άνθρωπο ελπίδα» μας είπε ο Γιάννης Σμαραγδής.«Δεν είχα βεβαίως προβλέψει ότι στις μέρες μας θα υπήρχε τέτοια κρίση- αν και δείγματα υπήρχαν όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά στην Ευρώπη ολόκληρη.Νομίζω όμως ότι όταν παρακολουθείς το μεγάλο βάσανο ενός μεγάλου ανθρώπου παρηγορείσαι,γιατί βλέπεις ότι το δικό σου βάσανο είναι τελικά μικρότερο.Βλέποντας έναν από τους πλουσιότερους ανθρώπους της Ευρώπης με τόσο μεγάλα βάσανα,το δικό σου πρόβλημα που δεν έχεις να πάρεις γάλα για το παιδί σου είναι μικρό».
Για να γίνει βέβαια κάτι τέτοιο,θα πρέπει το πρόσωπο να παρουσιάζει ενδιαφέρον.Γι΄ αυτόν ακριβώς τον λόγο ο Σμαραγδής αποφάσισε να προχωρήσει με ένα πρόσωπο που ο περισσότερος κόσμος δεν γνωρίζει.
«Σε αντίθεση με τον “Εl Greco”, που λίγο ως πολύ ήταν γνωστός,ο Βαρβάκης είναι μεγάλο άγνωστο πρόσωπο. Ακόμη και οι μαθητές της Βαρβακείου Σχολής δεν τον γνωρίζουν.Ξέρουμε πιο πολύ το όνομα παρά τον άνθρωπο.Με την ταινία θα μάθουμε για τον άνθρωπο και τη σχέση του με το θείο φως».Ο σκηνοθέτης επεσήμανε όμως ότι ο σπόρος της ταινίας «Ο Θεός αγαπά το χαβιάρι» προήλθε από τον τραπεζικό υπάλληλο Δημήτρη Τζάνα.Οταν ο σκηνοθέτης προετοίμαζε τον «Εl Greco»,ο Τζάνας τού προσκόμισε τα στοιχεία για τον Βαρβάκη.Ο Σμαραγδής τα έβαλε στην άκρη και δεν τα κοίταξε παρά μόνον όταν για μια περίοδο ο «Εl Greco» είχε παγώσει.«Τότε είδα μια ταινία».
Από Αγαμος Θύτης…Κολοκοτρώνης
ΤΟ ΘΕΜΑ ΤΟΥ ΠΡΩΤΑΓΩΝΙΣΤΗ για τον ρόλο του Βαρβάκη θα κριθεί από το ποσοστό συμμετοχής της κάθε χώρας στην παραγωγή.Ενδεχομένως να είναι Αμερικανός ή Αγγλος,σύμφωνα με τον σκηνοθέτη.Οι σίγουροι συμμετέχοντες πάντως είναι τρεις: Ο ισπανός ηθοποιός Χουάν Ντιέγκο Μπότο που έκλεψε την παράσταση ως ιεροεξεταστής στον «Εl Greco» θα υποδυθεί τον Φαναριώτη Λεφεντάρη,αντίπαλο του Βαρβάκη.Για τον Σμαραγδή «καρδιά» της ταινίας θα είναι ο Λάκης Λαζόπουλος (δεν αποκάλυψε τον ρόλο).Μια απρόβλεπτη επιλογή,τέλος,για τον ρόλο του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη,είναι ο Ιεροκλής Μιχαηλίδης.«Ούτε ο ίδιος δεν το ξέρει» μας είπε με πονηρό χαμόγελο ο Σμαραγδής.
«Ξέρει μόνον ότι θα έχει κάποιον ρόλο».
Θα πρέπει πάντως να σημειωθεί ότι ο «Εl Greco»,που πρόσφατα άνοιξε με μεγάλη επιτυχία στο Παρίσι,έχει δημιουργήσει μια θετική κατάσταση γύρω από το όνομα του Γιάννη Σμαραγδή στο εξωτερικό.«Αλλιώς μιλάμε τώρα και αλλιώς μιλούσαμε πριν με τους παραγωγούς» είπε ο σκηνοθέτης.Το βασικό πρόβλημα με τον «Εl Greco» ήταν ότι δεν είχε καταφέρει να εξασφαλίσει διανομή στο εξωτερικό από πριν.Παρ΄ ότι η ταινία βγήκε πρώτη στις προτιμήσεις όταν παίχτηκε στο Φεστιβάλ του Τορόντο (όπου δεν δίδονται βραβεία),η Αμερική δεν μπήκε τελικά στη διανομή της.
Το ενδιαφέρον του Χόλιγουντ
Τα πράγματα όμως δείχνουν να διαφέρουν στην περίπτωση της ταινίας για τον Ιωάννη Βαρβάκη.«Αυτή τη στιγμή βρισκόμαστε σε μια πολύ καλή φάση διαδικασίας για τη διεθνή διανομή της ταινίας μέσω μεγάλου στούντιο του Χόλιγουντ» είπε ο Σμαραγδής.«Αν αυτό επιτευχθεί,τότε “Ο Θεός αγαπά το χαβιάρι” θα είναι η πρώτη- απ΄ όσο ξέρω- ελληνική ταινία που θα έχει εξασφαλίσει διανομή προτού καν γυριστεί.Και για μένα τουλάχιστον,όποιος καταφέρει αυτό το πράγμα δεν δρα μόνο για τον εαυτό του αλλά ανοίγει τις πύλες γενικότερα για τον ελληνικό κινηματογράφο» κατέληξε ο Σμαραγδής,ο οποίος ωστόσο,λόγω προσωπικής δέσμευσης,δεν θέλησε να αποκαλύψει το όνομα της αμερικανικής εταιρείας με την οποία συνομιλεί.Προς το παρόν το κόστος της ταινίας κυμαίνεται στα 8 εκατ.ευρώ.
Για τον σκηνοθέτη η Ελλάδα είναι μια «τεράστια δεξαμενή οικουμενικών θεμάτων.Ζούμε σε μια εποχή που τα θέματα με θετικούς ήρωες έχουν στερέψει.Λείπουν οι ήρωες με σάρκα και οστά που κάνουν μια διαδρομή και φτάνουν στο Καλό.Στη λύτρωση. Ο Βαρβάκης είναι ένα τέτοιο πρόσωπο.Και αυτό διέγνωσαν οι άνθρωποι με τους οποίους μιλάμε.Χωρίς να ξέρουν τον Βαρβάκη, διέγνωσαν σε αυτόν έναν οικουμενικό ήρωα».
