Διάλυση λόγω ελλείψεως χρημάτων
Οι τοίχοι καταρρέουν. Τα κονιάματα επίσης. Τα μάρμαρα διαλύονται. Τα αναβλύζοντα ύδατα πλημμυρίζουν την περιοχή. Τα σκουπίδια συσσωρεύονται. Και η ανασκαφή έχει μείνει ανολοκλήρωτη. Αιγυπτιακό ιερό στον Μαραθώνα, 2006. Κάποιοι το εγκαταλείπουν στην τύχη του. Το καταδικάζουν σε «εξαφάνιση». Αποκλείουν στο κοινό να το επισκεφθεί. Και βεβαίως στερούν από την Αττική έναν νέο αρχαιολογικό χώρο και από την Ελλάδα σημαντικά μνημεία. Το αιγυπτιακό ιερό στην Μπρεξίζα, όπως είναι η σημερινή ονομασία της περιοχής της πρώην αμερικανικής βάσης, βρέθηκε εκτός του Γ´ Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης. Αρα δεν υπάρχει χρηματοδότηση για να γίνουν τα εντελώς απαραίτητα έργα, τα οποία έχει εγκρίνει το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο του υπουργείου Πολιτισμού. Το πιο πιθανό, επομένως, είναι να ακολουθήσει και αυτός ο αρχαιολογικός χώρος τη μοίρα άλλων, οι οποίοι ελλείψει χρημάτων (ή και ευαισθησίας) αφέθηκαν στο έλεος του χρόνου.
Από τη σωτηρία στην απόρριψη
Πριν από τρία χρόνια όλα ήταν ελπιδοφόρα για το ιερό, το οποίο ίδρυσε ο Ηρώδης Αττικός τον 2ο αιώνα μ.Χ. στην περιοχή Μικρό Ελος (έλος υπάρχει και σήμερα) στον δήμο της αρχαίας Προβαλίνθου. Η ανασκαφή, η οποία είχε αρχίσει συστηματικά από το 2001, είχε φέρει στο φως ένα μοναδικό για τον ελληνικό χώρο κτιριακό συγκρότημα. Ενα ιερό ιδιαίτερης αρχιτεκτονικής, το οποίο είχε ανεγερθεί στη ρωμαϊκή εποχή προς τιμήν αιγυπτιακών θεοτήτων που είχαν προστεθεί στο ελληνικό πάνθεον. Τα γιγαντιαία αγάλματα θεών, που παριστάνουν τον Οσιρι (ή Αντίνοο) και την Ισιδα, υπήρξαν μερικά από τα εντυπωσιακά ευρήματα. Δίπλα στο ιερό είχε ήδη αποκαλυφθεί από ανασκαφή του 1971-1974 ένα βαλανείο (ρωμαϊκά λουτρά) μεγάλης πολυτέλειας. Ενώ ημιτελής έχει απομείνει η ανασκαφή μιας πισίνας, η οποία θεωρείται ότι ήταν ιχθυοτροφείο. Η λύση της ένταξης του έργου, για τη διάσωση των μνημείων αυτών και την ανάδειξή τους, σε κοινοτικό πρόγραμμα χρηματοδότησης θεωρήθηκε η μόνη ενδεδειγμένη.
Η πρόταση υπεβλήθη από την Επιστημονική Επιτροπή Εργου «Ανάδειξη και Ενοποίηση Αρχαιολογικών Χώρων Μαραθώνα» στο υπουργείο Πολιτισμού για ένταξη στο Περιφερειακό Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Αττικής 2000 – 2006 στην κατηγορία «Ανάδειξη και προβολή τουριστικών, αρχαιολογικών και ιστορικών χώρων και ενίσχυση της σύγχρονης πολιτιστικής δημιουργίας» από τις 23 Αυγούστου του 2005. Τώρα όμως όλοι οι ενδιαφερόμενοι γνωρίζουν ότι το έργο, παρά τις περί του αντιθέτου διαβεβαιώσεις, τελικώς απερρίφθη. Ανεπισήμως η αιτιολογία είναι ότι τα διαθέσιμα ποσά εξαντλήθηκαν.
Ασφαλώς πολλά είναι τα επείγοντα αρχαιολογικά έργα για τη χώρα, δεδομένης και της φύσης του αντικειμένου. Το ζήτημα όμως είναι ότι στην προκειμένη περίπτωση το έργο διάσωσης και ανάδειξης του ιερού της Μπρεξίζας είχε αποφασισθεί πριν από το 2004. Ακριβώς με την προοπτική να έχει ολοκληρωθεί ως τους Ολυμπιακούς Αγώνες. Στην πορεία τέθηκαν άλλες προτεραιότητες. Και τώρα η Ιστορία επαναλαμβάνεται. Για την Ιστορία επίσης ο προϋπολογισμός του έργου ανέρχεται σε 984.575 ευρώ.
Πληγωμένο από τον καιρό
Τα υλικά κατασκευής των κτισμάτων τόσο του ιερού όσο και του βαλανείου τα καθιστούν ιδιαίτερα ευπαθή στις καιρικές συνθήκες. Πρόκειται για χυτή ρωμαϊκή τοιχοποιία, η οποία διαβρώνεται εύκολα, έτσι ώστε οι τοίχοι του συγκροτήματος να απειλούνται με κατάρρευση. Πολλά από τα κονιάματα των τοίχων είναι ήδη πεσμένα στο έδαφος, ενώ η ίδια τύχη επιφυλάσσεται και για όσα έχουν απομείνει στη θέση τους.
Η μαρμάρινη επένδυση των διαδρόμων του ιερού καταστρέφεται καθώς οι πλάκες αποκολλώνται από τη θέση τους και σπάνε. Ολόκληρος ο αρχαιολογικός χώρος κινδυνεύει να μετατραπεί σε έλος λόγω των υδάτων της περιοχής, τα οποία επί του παρόντος απομακρύνονται με αντλίες, που πρέπει να λειτουργούν διαρκώς. Λόγω της οργιώδους βλάστησης απαιτείται συνεχής αποψίλωση. Η άμεση γειτνίαση με τη θάλασσα επιβαρύνει την κατάσταση των αρχαίων. Προβλήματα δημιουργούνται από το ρέμα, το οποίο ρέει κατά μήκος της μιας πλευράς του ιερού και σε αυτό καταλήγουν τα λύματα γειτονικού ξενοδοχείου.
Η περίφραξη του αρχαιολογικού χώρου δεν είναι τόσο επαρκής ώστε να μην την παραβιάζουν παράνομοι «επισκέπτες». Αποθήκες δεν υπάρχουν. Τραγελαφική άλλωστε είναι η περίπτωση διάρρηξης από Αθίγγανους μιας αποθήκης η οποία παραχωρήθηκε μέσα στον χώρο της πρώην βάσης, απ’ όπου αφαιρέθηκαν όλα τα υλικά τα οποία είχαν αγορασθεί για την κατασκευή μεταλλικού μπελβεντέρε για τη θέαση του αρχαιολογικού χώρου. Οι συγκεκριμένοι διαρρήκτες μάλιστα, για να δείξουν προφανώς ότι δεν είναι αρχαιοκάπηλοι, άδειασαν και πήραν ένα μεταλλικό κουτί, ενώ το περιεχόμενό του, που ήταν όστρακα από την ανασκαφή, το συγκέντρωσαν σε ένα σημείο αφήνοντας επάνω την ταμπέλα που τα συνόδευε.
Χαρακτηριστική πρόγευση για ό,τι μέλλει να συμβεί στο ιερό δίνει το βαλανείο, το οποίο, ενώ ως το 1977 σωζόταν σε άριστη κατάσταση με τη μαρμάρινη επένδυσή του και τα υπόκαυστα στη θέση τους, σήμερα όλα έχουν πάρει αρνητική πορεία, υποκύπτοντας στον χρόνο.
Οι προτάσεις διάσωσης
Βασικό αίτημα είναι η διάσωση των μνημείων και η δυνατότητα για την επίσκεψή του. Με αυτά ως αρχή έγινε αποδεκτή και η πρόταση για τη στερέωση και τη συντήρηση των μνημείων. Η στερέωση των τοίχων και των πυλώνων του ιερού κρίνεται απολύτως απαραίτητη. Επίσης η στερέωση της μαρμάρινης επένδυσης των βαθμίδων και της μαρμάρινης επίστρωσης των πομπικών οδών. Παράλληλο έργο είναι η συγκράτηση των, χρωματιστών μάλιστα, κονιαμάτων στη θέση τους επάνω στους τοίχους, αλλά και η συντήρηση όσων είναι πεσμένα στους διαδρόμους του ιερού. Αντίστοιχες είναι οι εργασίες και για το βαλανείο.
Ως προς την τελευταία ανακάλυψη, την πισίνα-ιχθυοτροφείο, τα προβλήματα είναι διαφορετικά: Το γεγονός ότι ο αγωγός της ΕΥΔΑΠ για τα όμβρια ύδατα, ο οποίος κατασκευάστηκε τελευταία, διασχίζει το μνημείο, ενώ όλος ο χώρος έχει μετατραπεί σε έλος από τα λιμνάζοντα νερά, δίνει πραγματικά την εικόνα της εγκατάλειψης.
Η πρόταση διαμόρφωσης του αρχαιολογικού χώρου περιλαμβάνει επίσης νέα είσοδο από την πλευρά της παραλίας με φυλακείο. Από εκεί ένας διάδρομος επισκεπτών με δύο διακλαδώσεις θα οδηγεί αφενός προς την εξέδρα-μπελβεντέρε για το βαλανείο, αφετέρου προς το ιερό. Τέλος, ακολουθώντας οι επισκέπτες τον παραλιακό πεζόδρομο θα μπορούν να φθάσουν ως τη ρωμαϊκή πισίνα.
Αιγύπτιοι θεοί στην παραλία του Μαραθώνα
Το ιερό έχει τετράγωνο σχήμα διαστάσεων 50×50 μέτρα, διαθέτει περίβολο και επάλληλους διαδρόμους, που καταλήγουν σε βαθμιδωτή πυραμίδα στο κέντρο του. Η είσοδος γινόταν από τέσσερα μνημειώδη πρόπυλα – από ένα στο μέσον κάθε πλευράς – προσανατολισμένα στα σημεία του ορίζοντα. Τα πρόπυλα ήταν ορθογώνιοι μαρμάρινοι πύργοι, ανάμεσα στους οποίους διαμορφωνόταν περίτεχνα η μαρμάρινη είσοδος με κατώφλια, παραστάδες και υπέρθυρα, αλλά και με έναν ανάγλυφο ηλιακό δίσκο. Εντυπωσιακό στοιχείο ήταν σίγουρα τα μαρμάρινα αγάλματα υπερφυσικού μεγέθους – τέσσερα για κάθε πρόπυλο -, εννέα από τα οποία έχουν έρθει στο φως. Είναι η θεά Ισις και ο Οσιρις (ή Αντίνοος), αντίγραφα των οποίων έχουν στηθεί στον αρχαιολογικό χώρο σήμερα δίνοντας μια ιδέα για τις διαστάσεις του ιερού και τη μεγαλοπρέπειά του.
Η πισίνα-ιχθυοτροφείο, ελλειψοειδούς σχήματος, με παχείς τοίχους και ισχυρές αντηρίδες εξωτερικά για την αντοχή της, δεν βρίσκει όμοιό της στην Ελλάδα. Αντίθετα, είναι όμοια με αντίστοιχες σε αρχαίες βίλες της περιοχής της Ρώμης. Η ολοκλήρωση της ανασκαφής της θα μπορούσε να δώσει ένα εντυπωσιακό και μοναδικό μνημείο.
