H επιστροφή μιας Κυρίας

Εχει τη λεπτή μέση που συναντούμε σε όλες τις μινωίτισσες και μυκηναίες θεές, σφιγμένη με μια φαρδιά ζώνη. Φέρει πέπλο και επίβλημα. Τα στυλιζαρισμένα μαλλιά της δείχνουν αιγυπτιακή επιρροή. Ωστόσο αυτό το ήρεμο, ανεπαίσθητο χαμόγελο που κοσμεί τα χείλη της παραπέμπει άμεσα στο αρχαϊκό μειδίαμα, το οποίο ύστερα από κάποια χρόνια θα άρχιζε να επικρατεί στην τέχνη του ελληνικού κόσμου. H Κυρία της Οξέρ, παρά το ξενικό της όνομα, δεν χωρεί καμία αμφιβολία ότι είναι γνήσια κόρη της Κρήτης. Και η αρχαία Ελεύθερνα είναι κατά πάσα πιθανότητα ο γενέθλιος τόπος της. Ετσι, η επιστροφή της Κυρίας στην Ελλάδα από το Μουσείο του Λούβρου όπου φυλάσσεται δεν μπορεί παρά να είναι ένα μεγάλο γεγονός. Γιατί αυτό το μικρό σχετικά γλυπτό, ύψους 75 εκατοστών, το οποίο έρχεται από τον 7ο αιώνα π.X. και ακριβέστερα από το 640 π.X. όπου τοποθετείται η μέση δαιδαλική περίοδος, αναγνωρίζεται σήμερα ως το ωραιότερο γνωστό παράδειγμα δαιδαλικής γλυπτικής στον κόσμο. Στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, όμως, όπου θα φιλοξενηθεί από την 1η Δεκεμβρίου και για τρεις μόνο μήνες στο πλαίσιο της μεγάλης έκθεσης «Ελεύθερνα: Πόλη, Ακρόπολη, Νεκρόπολη» με τα σημαντικότερα ευρήματα της εικοσαετούς ανασκαφικής δραστηριότητας του Πανεπιστημίου Κρήτης στην αρχαία πόλη, δεν θα είναι το μοναδικό δαιδαλικό γλυπτό. Μαζί της θα είναι και η Κόρη της Ελεύθερνας, η οποία ήρθε στο φως το 1987 από τον καθηγητή του Πανεπιστημίου Κρήτης και διευθυντή του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης κ. Νίκο Σταμπολίδη, ο οποίος ανασκάπτει τη νεκρόπολη της Ορθής Πέτρας. Παρ’ ότι σώζεται μόνο το κάτω μέρος του σώματός της, δεν υπάρχει καμία αμφιβολία για τον ανασκαφέα ότι τα δύο ασβεστολιθικά γλυπτά χρονολογούνται από την ίδια εποχή και προέρχονται από τον ίδιο χώρο και από το ίδιο εργαστήριο.

Είναι η πρώτη φορά που η Κυρία της Οξέρ βγαίνει από το Λούβρο· χαρακτηριστικό άλλωστε της μεγάλης αξίας της είναι το γεγονός ότι μόνο η ασφάλιση αυτού του γλυπτού είναι υψηλότερη από το σύνολο των 507 ασφαλισμένων αρχαίων αντικειμένων που ήρθαν από το Μουσείο Ρεθύμνου για την έκθεση, ξεπερνά δηλαδή τα 20 εκατ. ευρώ. H ιστορία της αρχίζει μόλις το 1907, όταν ένας επιμελητής του Λούβρου, ο M. Κολινιόν, την εντόπισε τυχαία στις αποθήκες του Μουσείου της Οξέρ όπου οφείλει και το προσωνύμιο που της έδωσαν εν συνεχεία οι μελετητές, οι οποίοι ασχολήθηκαν με ιδιαίτερη ζέση το πρώτο μισό του 20ού αιώνα με το υπέροχο γλυπτό. Πώς βρέθηκε όμως εκεί το άγαλμα; Ουδείς μπορεί σοβαρά να απαντήσει. Ετσι, μόνο κάποιες φήμες, οι οποίες άρχισαν να κυκλοφορούν άμα τη μεταφορά της στο Λούβρο, τη συνοδεύουν ως… βιογραφικό. Οτι δηλαδή είχε ανακαλυφθεί σε ένα μοναστήρι τον 18ο ή 19ο αιώνα ή είχε φθάσει από τη Μασσαλία που ήταν αποικία των Φωκαέων από την αρχαιότητα ακόμη. Το 1998, όμως, όταν ο κ. Σταμπολίδης προσκλήθηκε για επιστημονική ομιλία στο Λούβρο σχετικά με τη δική του Κόρη της Ελεύθερνας, τη συνέκρινε σαφώς και με επιχειρήματα με γαλλίδα κυρία, ενώ ένα μικρό βιβλίο του Ζαν Λυκ Μαρτινέζ, επιμελητή ελληνικών αρχαιοτήτων του Λούβρου, το οποίο εκδόθηκε το 2000 για την Κυρία της Οξέρ, περιλαμβάνει όλο το σκεπτικό που ανέπτυξε στην ομιλία του ο έλληνας καθηγητής. «Οι ανασκαφές στη νεκρόπολη της Ορθής Πέτρας στην αρχαία Ελεύθερνα επιβεβαιώνουν ακόμη μία φορά την καταγωγή της Κυρίας της Οξέρ» λέει ο κ. Σταμπολίδης.

Αυτό το γυναικείο αγαλμάτιο μπορεί να αναπαριστά μια νεαρή θεά, όπως η Περσεφόνη, ή ακόμη μια θνητή, αριστοκράτισσα ή ιέρεια. Με το δεξί χέρι λυγισμένο στο στήθος, σε χειρονομία ίσως προσευχής, είναι ντυμένη με διακοσμημένο φόρεμα, φαρδιά ζώνη και επίβλημα στους ώμους. Και στο πρόσωπο όλα τα χαρακτηριστικά της γλυπτικής του 7ου αιώνα π.X., που ορίζεται ως δαιδαλική τέχνη (ονομασία προερχόμενη από τον μυθικό γλύπτη Δαίδαλο): σχήμα ωοειδές, απαλό μειδίαμα, αυστηρή μετωπικότητα και βαριά πολυεπίπεδη κόμη.

«Και τα δύο αγάλματα έσπασαν στο ίδιο σημείο, στη μέση συγκεκριμένα (στην περίπτωση της Κυρίας της Οξέρ έγινε επανασυγκόλληση ενώ το πανωκόρμι της Κόρης δεν έχει βρεθεί), τόσο γιατί είναι το πιο λεπτό σημείο τους όσο και λόγω του υλικού τους, που έχει την ίδια δομή» επισημαίνει ο κ. Σταμπολίδης απαριθμώντας άλλες, πλην των οφθαλμοφανών, ομοιότητες. Και προσθέτει: «H πέτρα φαίνεται να είναι από το ίδιο λατομείο και κάποιες στυλιστικές λεπτομέρειες, όπως τα μακριά δάκτυλα και τα κρόσσια του ενδύματος, είναι ίδιες. Ακόμη, η Κυρία της Οξέρ έχει διπλή εγχάραξη στο επάνω βλέφαρο, χαρακτηριστικό όμοιο με αυτό των ελεφαντοστέινων μικρών κεφαλών (ύψους 4-5 εκατοστών), τα οποία βρέθηκαν σε ταφική πυρά της ίδιας περιοχής και χρονολογούνται περίπου από το 600 π.X.».

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον όμως έχει το γεγονός ότι την ίδια λεπτομέρεια έχει και ο ασβεστολιθικός κορμός, δαιδαλικός και αυτός σε φυσικό μέγεθος, που βρέθηκε στην Ορθή Πέτρα της Ελεύθερνας το 1891 και παρουσιάστηκε για πρώτη φορά σε γαλλικό περιοδικό το 1893, λίγο πριν δηλαδή από την «ανακάλυψη» της Κυρίας της Οξέρ. Την Κρήτη, άλλωστε, που αυτή την εποχή δεν είχε ενωθεί ακόμη με την Ελλάδα, επισκέπτονταν από χρόνια γάλλοι ιστοριοδίφες κάνοντας «αρχαιολογικές περιηγήσεις».

H Κόρη της Ελεύθερνας πάντως (με σωζόμενο ύψος 60 εκατοστά, άρα συνολικό περί το ένα μέτρο) βρέθηκε εντός του περιβόλου του λεγόμενου Μνημείου 4A, το οποίο, όπως λέει ο κ. Σταμπολίδης, μπορεί να ήταν ηρώο, κενοτάφιο ή ναΐσκος, ένας χώρος ιερός δηλαδή. Δεν ήταν όμως μόνη της καθώς μαζί της βρέθηκαν σπαράγματα από τα πόδια ενός ασβεστολιθικού κούρου μαζί με τη βάση του, ένα πολύ σημαντικό αρχαιολογικά εύρημα που απαντά για την ύπαρξη κούρων στην Κρήτη. Επίσης δύο ασπιδούχοι πολεμιστές με τις στρογγυλές ασπίδες τους, οι οποίοι παραπέμπουν πιθανόν, κατά τον ανασκαφέα, στους δέκα Κουρήτες που ήταν γύρω από τον Δία και τον προστάτευαν, σύμφωνα με τον μύθο, σκεπάζοντας με τον κρότο των ασπίδων τους το κλάμα του βρέφους. Ενας εξ αυτών, μάλιστα, ο Ελευθήρ, ήταν αυτός που θεωρείται ότι ίδρυσε την Ελεύθερνα. «Ολα είναι από την ίδια πέτρα, τον μαργαρικό ασβεστόλιθο, και με χρονολόγηση από τα δαιδαλικά έως πρώιμα αρχαϊκά χρόνια (670 ή 660 π.X. ως το 570 π.X.)» λέει ο κ. Σταμπολίδης. H παρουσίασή τους στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης μαζί με άλλα πολύτιμα ευρήματα των ανασκαφών της Ελεύθερνας συμπληρώνει ένα πολύ σημαντικό κομμάτι της ιστορίας της.

Περί τα 10.000 αρχαία αντικείμενα έχουν προέλθει από τις τρεις μεγάλες ανασκαφές στην Ελεύθερνα – στην Πόλη η ανασκαφή είναι του καθηγητή κ. Πέτρου Θέμελη, στην Ακρόπολη του καθηγητή κ. Θανάση Καλπαξή και στη Νεκρόπολη του καθηγητή κ. Νίκου Σταμπολίδη – και όλα φυλάσσονται στις αποθήκες του Αρχαιολογικού Μουσείου Ρεθύμνου καθώς ιδιαίτερος χώρος για την ανάδειξή τους δεν υπάρχει.

Ετσι, η έκθεση του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης, η οποία θα διαρκέσει από την 1η Δεκεμβρίου ως την 1η Σεπτεμβρίου 2005, δίνει την ευκαιρία όχι μόνο για μια ολοκληρωμένη παρουσίασή τους αλλά κυρίως φωτίζει μια αρχαία πόλη με ανθρώπινη παρουσία 4.500 ετών (από την 3η χιλιετία π.X. ως τον Μεσαίωνα), η οποία κάποτε από την καρδιά της Κρήτης όπου βρίσκεται, στις βορειοδυτικές υπώρειες του Ψηλορείτη, διαφέντευε όλη την περιοχή, ενώ τα πλοία της ταξίδευαν στη Μεσόγειο και μετέφεραν εμπορεύματα, ανθρώπους, ιδέες.

Επιγραφές, νομίσματα, αγάλματα, ανάγλυφα, όπλα, εργαλεία, κοσμήματα κατασκευασμένα από διάφορα υλικά (λίθο, πηλό, χαλκό, σίδηρο, άργυρο, χρυσό, ελεφαντοστό, γυαλί, φαγεντιανή) περιλαμβάνονται στα εκθέματα, που παρουσιάζονται για πρώτη φορά στο κοινό. H έκθεση, η οποία πραγματοποιείται με τη χορηγία της JT International, αρχίζει από το ισόγειο με τα ευρήματα προ των συστηματικών ανασκαφών. Στην ίδια αίθουσα θα προβάλλεται εικοσάλεπτη ταινία του Ιδρύματος Μελετών Λαμπράκη με πειραματική αναπαράσταση της «ομηρικής» ταφικής πυράς της Ελεύθερνας.

Στον πρώτο όροφο, όπου αναπτύσσεται κυρίως η έκθεση, δύο είναι οι βασικές ενότητες: Στην πρώτη, μέσα σε προθήκες που έχουν το χρώμα της ελιάς, εκτίθενται ευρήματα από την πόλη και την ακρόπολη της Ελεύθερνας, με υποενότητες που αναφέρονται στη δημόσια, θρησκευτική και ιδιωτική ζωή, στα ήθη και στα έθιμα, στο εμπόριο και στις διακρατικές σχέσεις. Επιγραφές συνθηκών μεταξύ πόλεων, γλυπτές διακοσμήσεις οικοδομημάτων, αντικείμενα από την καθημερινή ζωή, πολλά κοσμήματα, αγγεία, εργαλεία αλλά και αγάλματα αναδεικνύουν τον πλούτο της ζωής στην πόλη. Αλλά και από την ακρόπολη, ως διοικητικού και θρησκευτικού κέντρου, προέρχονται τμήματα αρχιτεκτονημάτων, όπως επιστύλια και ακρωτήρια, και κυρίως επιγραφές, που είναι οι αδιάψευστοι μάρτυρες των κανόνων και των νόμων, πήλινα ειδώλια αφιερωμένα σε γυναικείες θεότητες κυρίως, αλλά και αγγεία, πόσης τα περισσότερα.

Αφιερωμένη στη νεκρόπολη, όπου το χρώμα του ροδιού υπενθυμίζει το βασίλειο της Περσεφόνης, είναι η δεύτερη ενότητα, στην οποία τον πρώτο λόγο έχουν τα κτερίσματα που συνόδευαν τον νεκρό στην ταφή: εργαλεία, όπλα, περίαπτα και κοσμήματα. Μαζί παρουσιάζονται και οι τρεις κυρίαρχες ταφικές πρακτικές (απλή ταφή, εγχυτρισμός και καύση) από τη νεκρόπολη της Ορθής Πέτρας, κυρίως της χρονικής περιόδου που συμπίπτει με τα ομηρικά έπη (9ος-7ος αιώνας π.X.), έτσι που το αποτέλεσμα της ανασκαφικής έρευνας σε ορισμένες περιπτώσεις αποτελεί, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο κ. Σταμπολίδης, ένα «κλασικό εικονογραφημένο» στίχων της Ιλιάδας και της Οδύσσειας. Στην ίδια ενότητα και η παρουσίαση ενός τάφου με το αρχιτεκτονικό μνημείο που έστεκε επάνω του και μεγάλο μέρος του περιεχομένου του από τεφροδόχα αγγεία και κτερίσματα.

H περίφημη Κυρία της Οξέρ και άλλα σπαράγματα δαιδαλικής και αρχαϊκής γλυπτικής συμπληρώνουν εντυπωσιακά αυτή την ενότητα.

H γεωμετρική – αρχαϊκή περίοδος, τα ελληνιστικά – ρωμαϊκά χρόνια και η πρωτοβυζαντινή περίοδος ήταν οι εποχές ακμής της Ελεύθερνας. «H έκταση που υπολογίζουμε ότι καταλάμβανε η πόλη σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας της ήταν 4.500 τετραγωνικά χιλιόμετρα! Αυτό σημαίνει ότι τουλάχιστον τρεις γενιές αρχαιολόγων ακόμη θα χρειαστούν για να την ανασκάψουν» τονίζει ο κ. Σταμπολίδης.