Ο ποιητής τραγουδιών
Δέκα χρόνια συμπληρώνονται σήμερα από τον θάνατο του Νίκου Γκάτσου, του ποιητή που σφράγισε με τους στίχους του το έντεχνο ελληνικό τραγούδι από τη δεκαετία του 1950 ως εκείνη του 1980, κομίζοντας σε αυτό τον υπερρεαλιστικό λόγο αλλά και συνδυάζοντάς τον με τη δημοτική παράδοση. «Το Βήμα» αναζητεί σήμερα την ουσία της προσφοράς του στο τραγούδι με την απόσταση που δημιουργεί η πάροδος μιας δεκαετίας βιολογικής απουσίας του και, παράλληλα, επιχειρεί να φωτίσει το θέμα της «τυχαίας» ενασχόλησής του με το τραγούδι, αφού ο Νίκος Γκάτσος υπήρξε ποιητής ο οποίος εγκατέλειψε την τέχνη του για να ακολουθήσει μια άλλη συγγενή προς εκείνη, αυτή του τραγουδιού.
Ο Νίκος Γκάτσος (γεννημένος το 1911 στην Ασέα Αρκαδίας) ήταν ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του ’30 γνωστός στους φιλολογικούς κύκλους των Αθηνών, συμμετέχοντας στα λογοτεχνικά καφενεία της εποχής. Εκεί έγινε κοινωνός του ρεύματος του υπερρεαλισμού και μέλος της συντροφιάς των κυριοτέρων εν Ελλάδι εκπροσώπων του. Η συναναστροφή αυτή θα οδηγήσει στο κορυφαίο ποιητικό του έργο, την «Αμοργό», το οποίο – σύμφωνα με μαρτυρίες – γράφτηκε «τυχαία εν μια νυκτί». Η συγγραφή άρχισε ένα βράδυ στο σπίτι του Γκάτσου, παρουσία του Οδυσσέα Ελύτη, σαν ένα «παιχνίδι υπερρεαλιστικής μίμησης» για να εξελιχθεί σε ένα από τα σημαντικότερα κείμενα του σύγχρονου ελληνικού υπερρεαλισμού.
Η ποιητική αυτή σύνθεση κυκλοφόρησε το 1943 σε 308 αντίτυπα, ως σήμερα όμως έχει ξεπεράσει τις 40.000 αντίτυπα σε πωλήσεις. Η «Αμοργός» γνώρισε αρχικά την επιφύλαξη – ακόμη και τη χλεύη – των κριτικών. Ο κριτικός Μ. Ροδάς τη χαρακτήρισε «Αρλουμπολογία». «Εάν ο κ. Γκάτσος είναι φαρσέρ, τότε ασφαλώς η «Αμοργός» τού προσφέρει μίαν απόλαυση με τα ρουθούνια των αγελάδων» έγραφε σε κριτική του, παραφράζοντας στίχο της «Αμοργού». Ο Α. Σπυρής, στα «Φιλολογικά Χρονικά», χαρακτήρισε το ποίημα «προδιαγεγραμμένο σχέδιο, σα να ήθελε ο ποιητής να εκθέσει τον εαυτό του στη χλεύη του κόσμου».
Το λάθος των περισσοτέρων από τους κριτικούς εκείνης της περιόδου είναι ότι προσπάθησαν να εξηγήσουν λογικά την «Αμοργό», να ερμηνεύσουν λέξη προς λέξη ένα γνήσιο υπερρεαλιστικό κείμενο, να αναγνώσουν μία νέα γλώσσα με τρόπο παλαιό.
Τη δεκαετία που ακολούθησε, η «Αμοργός» πήρε τη θέση που της έπρεπε στη συνείδηση των κριτικών αλλά και του αναγνωστικού κοινού, έτσι ώστε ο Ν. Γκάτσος να θεωρείται ήδη καταξιωμένος ποιητής, αν και είχε ένα μόνο ποιητικό έργο στο ενεργητικό του.
Το γεγονός ότι ο Γκάτσος έγραψε την «Αμοργό» σε ηλικία μόλις 32 ετών δημιουργούσε την αίσθηση ότι δεν επρόκειτο παρά για την αφετηρία ενός μακρού ποιητικού δρόμου. Εν τούτοις εκείνος σιώπησε, δεν εξέδωσε ξανά ποιητική συλλογή και στράφηκε – από τις αρχές του ’50 και μετά – στο τραγούδι. Αυτή η αλλαγή πλεύσης συνιστά ως σήμερα τη λεγόμενη «μυθολογία ή μυστήριο του Ν. Γκάτσου», όπως την αποκαλούν οι μελετητές του έργου του. Ο ίδιος δεν απάντησε ποτέ στο ερώτημα «γιατί εγκατέλειψε την ποίηση», όπως δεν εμφανίστηκε ποτέ και στην τηλεόραση για να πει έστω και μία κουβέντα.
Στο αρχείο της ΕΡΤ υπάρχει η μία και μοναδική του τηλεοπτική εμφάνιση, όπου ένας μουσικός παίζει πιάνο και ο Ν. Γκάτσος διακρίνεται σοβαρός και αμίλητος μέσα από έναν καθρέφτη. Αφού ο ίδιος ο ποιητής δεν μίλησε ποτέ για τη μετάβασή του στο τραγούδι, προσπάθησαν οι μελετητές του έργου του να βρουν μια άκρη στο ζήτημα αυτό. Η πιο ώριμη όμως θέση εκφράστηκε από τον φιλόλογο Τάσο Λιγνάδη, ο οποίος θεώρησε την «Αμοργό» ως «πρότυπο, υπόδειγμα, μοντέλο, το οποίο επετέλεσε κατά τρόπο ραγδαίο τον προορισμό του αμέσως από τη χρονιά που βγήκε». Αφού ο σκοπός είχε εκπληρωθεί, μια νέα ποιητική συλλογή θα αποτελούσε πιθανόν επανάληψη.
«Εμαθε όλη την Ελλάδα να τραγουδάει στίχους που ποτέ δεν μπορούσε να φανταστεί»
Ηεκτίμηση του Μάνου Χατζιδάκι στον Νίκο Γκάτσο αντηχεί στα λόγια όσων σήμερα καλούνται να τοποθετηθούν για το καλλιτεχνικό του μέγεθος. Ανάμεσά τους ο Λευτέρης Παπαδόπουλος, ο οποίος επί σειρά ετών εθεωρείτο για το ευρύ κοινό (που αρέσκεται στον διπολισμό) το «αντίπαλον δέος» του Νίκου Γκάτσου στην ελληνική στιχουργία. Σήμερα ο Λ. Παπαδόπουλος ονομάζει τον Νίκο Γκάτσο «δάσκαλο», τον θεωρεί «τον μεγαλύτερο από τους δασκάλους» του και προσδιορίζει την ουσία της διαφοράς τους στη δομή των θεμάτων τους. «Εγώ αφηγούμαι μια ιστορία από την αρχή ως το τέλος. Ο Γκάτσος πολλές φορές ξεκινάει μια ιστορία και οδηγείται σε μια άλλη. Αυτό απαιτεί τόλμη και ποιητική σοφία» τονίζει ο Λευτέρης Παπαδόπουλος και εστιάζει στην ουσία της προσφοράς του Ν. Γκάτσου στο ελληνικό τραγούδι: «Εμαθε όλη την Ελλάδα να τραγουδάει στίχους που ποτέ δεν μπορούσε να φανταστεί, διότι είχε μια πρωτοφανή τόλμη στην εικονοποιία, στη ρίμα και στην εξέλιξη των θεμάτων του σε κάθε τραγούδι».
Συγγενής προς αυτή την εκτίμηση εκείνη του στιχουργού Μάνου Ελευθερίου: «Η προσφορά του Γκάτσου στο τραγούδι ήταν το Μεγάλο Απρόοπτο. Εφερε τον υπερρεαλισμό. Οχι μόνο τον εισήγαγε αλλά τον επέβαλε κιόλας. Δείτε τους στίχους του στους «Δροσουλίτες», πώς συνδυάζουν τον υπερρεαλισμό με την παράδοση. Τέτοια πράγματα δεν ξαναγίνονται». Στο αίτημα να υποδείξει ένα τραγούδι το οποίο κατά τη γνώμη του συγκεντρώνει τις βασικές ποιητικές αρετές του λόγου του Νίκου Γκάτσου ο Μ. Ελευθερίου επιλέγει τον «Γιάννη τον φονιά». «Θεωρώ ότι είναι το αριστούργημά του» δηλώνει και θέτει το ερώτημα: «Ποιος συνθέτης όμως θα μελοποιούσε τον «Γιάννη τον φονιά» σήμερα; Εχει στραφεί αλλού το ελληνικό τραγούδι. Λείπει σαφώς ο Ν. Γκάτσος απ’ αυτό, αλλά ακόμη και αν ζούσε δεν θα μπορούσε να το παρακολουθήσει. Ηδη τα τελευταία χρόνια της ζωής του είχε το παράπονο ότι δεν του ζητούσαν πια στίχους. Αυτό συνέβαινε γιατί το τραγούδι είχε ήδη φύγει γι’ αλλού…».
Ενας από τους βασικούς ερμηνευτές στίχων του Ν. Γκάτσου, ο Μανώλης Μητσιάς (ερμηνευτής σε τέσσερις κύκλους τραγουδιών του και σε τραγούδια που δισκογραφήθηκαν σε 45άρια), αναφέρει τα σημεία στα οποία επικεντρώνει το εδώ και μία δεκαετία απλήρωτο κενό του Ν. Γκάτσου: «Λείπουν σήμερα από το τραγούδι οι πρωτογενείς λέξεις που χρησιμοποιούσε καθώς και η ικανότητα που είχε να περικλείει μεγάλα νοήματα σε ένα τετράστιχο». Εντοπίζει δε τη συμβολή του στο γεγονός ότι προσέδωσε στο λαϊκό τραγούδι ποιητικότητα: «Πριν από εκείνον η Ευτυχία Παπαγιαννοπούλου έγραφε λαϊκά τραγούδια, ο Γκάτσος όμως έκανε καθημερινό τραγούδι την ποιητική τέχνη. Επέβαλε μάλιστα στο τραγούδι τη δημοτική ποίηση. Ηταν βαθύς γνώστης της. Ηξερε κάθε γωνιά της χώρας, ήξερε εκατοντάδες δημοτικά ποιήματα απέξω. Δείτε πώς μιλάει στα τραγούδια του για την Παναγιά, αναφέροντάς την με τις ιδιαίτερες ονομασίες που της αποδίδονται σε κάθε γωνιά της Ελλάδας».
Σήμερα, δέκα χρόνια μετά τον θάνατό του, πρωταγωνιστεί στο τραγούδι μια ολόκληρη γενιά συνθετών που δεν συνέπεσαν χρονικά με τον Ν. Γκάτσο ως δημιουργοί, επηρεάστηκαν όμως βαθιά από το έργο του. Ανάμεσά τους ο Γιώργος Ανδρέου αποτιμά το έργο του Νίκου Γκάτσου. «Ο Γκάτσος αποτελεί στιχουργική περίπτωση που δεν άφησε συνέχεια σε ευθεία αναγωγή. Σήμερα έχει επικρατήσει πιο πολύ ένα είδος εξπρεσιονιστικής γραφής παρά η δική του άποψη. Ο Γκάτσος ήταν το μείγμα του Ομήρου, του Σολωμού, της Ευτυχίας Παπαγιαννοπούλου, των δημοτικών παραλογών και του Ρεμπό. Αυτές τις παραμέτρους δεν τις είχε άλλος στιχουργός» σημειώνει ο συνθέτης, ο οποίος έχει αφιερώσει και ένα τραγούδι του στον Νίκο Γκάτσο («Ολα, κύριε Νίκο, είναι εδώ…») όπου χρησιμοποιεί στοιχεία της φρασεολογίας του.
Νάνα Μούσχουρη «Ο Νίκος με έμαθε τι είναι ελευθερία»
Η Νάνα Μούσχουρη ήταν επιστήθια φίλη του Νίκου Γκάτσου, θεωρώντας τον πρόσωπο που καθόρισε την πορεία της στη ζωή και στο τραγούδι. Συνεργάστηκε μαζί του κατά την πρώτη («Χάρτινο το φεγγαράκι», «Ελα πάρε μου τη λύπη» κτλ.) και κατά την τελευταία του στιχουργική περίοδο («Η ενδεκάτη εντολή», 1985, «Οι μύθοι μιας γυναίκας», 1988, «Αγάπη είν’ η ζωή», 1994). Παρ’ ότι δεν συμμετέχει σε «αφιερωματικού χαρακτήρα κείμενα», όπως τονίζει η ίδια, κινητοποιήθηκε από την επέτειο του θανάτου του και έγραψε για «Το Βήμα» τα παρακάτω λόγια, επιχειρώντας περισσότερο μια συναισθηματική προσέγγιση παρά έναν καλλιτεχνικό απολογισμό.
«Για μένα ήταν φίλος, πατέρας κι αδερφός. Μου έδωσε εμπιστοσύνη για τη ζωή. Με άφησε να καταλάβω ότι δεν έχει τόση σημασία το τι κάνεις αλλά το πώς και γιατί το κάνεις. Ολοι έχουμε βάλει στη ζωή έναν ήλιο σαν σύνορο, το πιο σημαντικό όμως είναι όχι να το φτάσεις αλλά ο δρόμος που χαράζεις. Από εκείνον έμαθα τι είναι ελευθερία, έμαθα να σέβομαι τα σύνορα του ανθρώπου, να υποστηρίζω τα παιδιά και τη δικαιοσύνη. Ο Νίκος αντιπροσωπεύει πάντοτε για μένα το μεγάλο ελληνικό πνεύμα, γεμάτο γνώση, γενναιοδωρία και ελευθερία, με σπάνια καλαισθησία, υπερηφάνεια αλλά και αυστηρότητα, αυτήν που απορρέει από την ευγενή απλότητα του στίχου του. Ηταν γεμάτος σοφία και ανθρώπινη κατανόηση, ευφυΐα, περιέργεια, δίψα να αναλύει τη σκέψη της νέας γενιάς και να εκφράζει τις ανησυχίες και τα όνειρά της. Ηταν ο άνθρωπος του μέλλοντος και της αισιοδοξίας και παρ’ όλο που συχνά υπεδείκνυε τις πικρές αλήθειες της πραγματικότητας, δεν καταδίκαζε ποτέ. Πίστευε στον άνθρωπο που μια μέρα θα μπορούσε να κρίνει μόνος του τον δρόμο που θα ακολουθήσει. Τα χαρακτηριστικά του στίχου του ήταν η αρμονία των ιδεών και των λέξεων που διάλεγε για την έκφρασή τους. Δημιουργούσε συγκινητικές αόρατες μουσικές εικόνες γεμάτες ευγένεια και ποίηση.
Δεν αισθάνομαι την απουσία του γιατί συνεχίζει να με εμπνέει. Μια όμως διαφορετική αίσθηση απουσίας είναι το ότι δεν μπορώ να του μιλήσω. Στα σαράντα χρόνια που έζησα ταξιδεύοντας έξω από τη χώρα μας με βοήθησε με την καθημερινή τηλεφωνική επαφή μας να διατηρήσω την ελληνικότητά μου, την ταυτότητά μου, τη γλώσσα και τις πολιτιστικές αξίες. Προσπαθώ μέχρι σήμερα με τα τραγούδια του να μεταδώσω τις μεγάλες ηθικές αξίες με τις οποίες η φιλία του με πλούτισε. Η ταπεινή προσφορά μου είναι ότι πάρα πολλοί νέοι στο εξωτερικό έμαθαν να τραγουδούν στα ελληνικά «Χάρτινο το φεγγαράκι» ή «Ασπρη μέρα». Και μαθαίνουν τη γλώσσα μας για να εμβαθύνουν απόλυτα στο νόημα και στο μήνυμα του Γκάτσου το οποίο μου εμπιστεύθηκε (μια φορά κι έναν καιρό, όπως λένε τα παραμύθια)…».
Η είσοδος στη δισκογραφία
Από τις αρχές της δεκαετίας του ’50 ως τα τέλη του ’80 ο Νίκος Γκάτσος δημοσιοποίησε περίπου 340 στίχους του σε τραγούδια των Μάνου Χατζιδάκι, Μίκη Θεοδωράκη, Σταύρου Ξαρχάκου, Δήμου Μούτση, Χριστόδουλου Χάλαρη, Γιώργου Χατζηνάσιου, Λουκιανού Κηλαηδόνη. «Τα περισσότερα από τα τραγούδια του Ν. Γκάτσου που δισκογραφήθηκαν γράφτηκαν πάνω σε ήδη δοσμένες μουσικές» τονίζει η πνευματική του κληρονόμος κυρία Αγαθή Δημητρούκα, αποκαλύπτοντας κάτι που είναι ελάχιστα γνωστό στο ευρύ κοινό και έχει ξεχωριστή αξία, αφού ο Ν. Γκάτσος κατάφερε να δημιουργήσει ένα αυτόνομο ποιητικό σύμπαν πάνω σε καθορισμένα εκ των προτέρων από τους συνθέτες μουσικά μέτρα. Ανάμεσα στα ποιητικής αισθητικής τραγούδια του Ν. Γκάτσου είναι τα «Αθανασία», «Η μικρή Ραλλού», «Αύριο πάλι», «Σ’ έβλεπα στα μάτια», «Μάτια βουρκωμένα», «Παλικάρι στα Σφακιά», «Ο Γιάννης ο φονιάς», «Κοίτα με στα μάτια», «Μπουρνοβαλιά», «Η ενδεκάτη εντολή», «Κεμάλ» και «Περιμπανού». Τα περισσότερα από τα προαναφερθέντα τραγούδια είναι καρπός της συνεργασίας του με τον Μάνο Χατζιδάκι. Είναι γνωστή η καλλιτεχνική τους συμπόρευση – ο Χατζιδάκις βρήκε στον Γκάτσο τον Λόγο των τραγουδιών του -, κατάθεση όμως του συνθέτη στον δημοσιογράφο κ. Ν. Γκροσδάνη αποκαλύπτει τον βαθύ ρόλο που έπαιξε η προσωπικότητα του Ν. Γκάτσου στον νεαρό τότε (τους χώριζαν 14 χρόνια διαφοράς) Μάνο Χατζιδάκι: «Η σχέση μου με τον Γκάτσο μού διαμόρφωσε τον χαρακτήρα. Τον θεωρώ τον πιο σημαντικό άνθρωπο που γνώρισα στη ζωή μου, μετά τη μητέρα μου. Ο Γκάτσος μ’ έφτιαξε πνευματικά».
