Το ήθος της μορφής του
Το ελληνικό καλοκαίρι τις τελευταίες δεκαετίες του αιώνα ταυτίζεται σχεδόν με τη θάλασσα και τα νησιά. Τα αιγαιοπελαγίτικα νησιά, που αντέχουν στον τρελό βοριά, καθώς ξέφρενος αυτός ο ξελογιαστής δεν ακούει τον ποιητή και χτυπάει τα πορτοπαράθυρα. Αντέχουν ακόμη (για πόσο;) τα πολύ σκληρότερα χτυπήματα της τουριστικοποίησης και του εκσυγχρονισμού. Αναπαύει επίσης ακόμη κάποιες ψυχούλες εκείνος ο «ρεμβασμός του Δεκαπενταυγούστου» (που μπορεί να προεκτείνεται στις αρχές του Σεπτέμβρη αν και ο καιρός βοηθά) και ταξιδεύει νοσταλγικά η μνήμη στον Σκιαθίτη ποιητή, τον εξυμνητή της φύσης και του ήθους των Ελλήνων.
Η εφετινή επετειακή συγκυρία συγχωρεί να προεκτείνεται τούτο το ταξίδι πέρα από τα κείμενα και στη μορφή του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη. Στη μορφή που βγαίνει μέσα από το ήθος του έργου του, καθώς και το έργο του είναι εκχύλισμα της ψυχής του. Αυτής της ψυχής που πλάθει και το ύφος της γραφής και την ειδή της μορφής του προσώπου του. Σπάνια ταύτιση εσωτερικού κόσμου και εξωτερικής μορφής του δημιουργού.
Η φωτογραφία του Νιρβάνα
Οταν από ταπεινότητα δεν ήθελε ούτε να τον φωτογραφίσουν, γιατί όπως καταθέτει ο Π. Νιρβάνας «του είχε διαμαρτυρηθεί ου ποιήσεις σεαυτώ είδωλον ουδέ παντός ομοίωμα», ίσως βαθύτερα να ένιωθε πως, αν τον φωτογράφιζαν, θα ήταν σαν να του άνοιγαν την ψυχή. Τελικά ο Νιρβάνας τον έπεισε και τον φωτογράφισε στα 1906 «εις την χαρακτηριστικήν ασκητικήν θέσιν, με τα χέρια πλεγμένα εμπρός, με το κεφάλι σκυμμένον, με τα μάτια βασιλευμένα, ειρηνικά υπό τα μισόκλειστα βλέφαρα. Μια ευγένεια ασύλληπτος εχύνετο εις το πρόσωπόν του από το φως της δυούσης ημέρας». Η φωτογραφία αυτή είναι πραγματικά αποκαλυπτική της ψυχής του Παπαδιαμάντη και ερμηνευτική της όλης προσωπικότητάς του και δίκαια διεκδικεί επίτιμη θέση στην εικονογραφία του συγγραφέα της «Φόνισσας».
Ενδιαφέρουσα, με κάποια διαφοροποίηση στον εικαστικό χαρακτήρα, είναι και η «επισημότερη» φωτογραφία που τράβηξε ο ζωγράφος Γ. Χατζόπουλος και δημοσιεύθηκε στο περιοδικό «Νέα Ζωή» (έτος Δ, αριθμ. 44 1908) της Αλεξάνδρειας (για «τις φωτογραφίες του Παπαδιαμάντη» υπάρχει το πολύ ενδιαφέρον ομότιτλο άρθρο του καθηγητή Βασ. Κυριαζόπουλου στο περιοδικό «Διαγώνιος» της Θεσσαλονίκης, τεύχος 14, 1976, σελ. 105-109).
Προσωπογραφία ζωγραφισμένη εκ του φυσικού, όπως είναι επόμενο και συνεπές με το ήθος του Παπαδιαμάντη, δεν υπάρχει· ούτε φυσικά γλυπτική προτομή. Υπάρχει σημαντικός αριθμός προσωπογραφιών, που αυξάνεται ως σήμερα και που ξεκινούν κατά κανόνα από τις παραπάνω φωτογραφίες (για «τις προσωπογραφίες του Παπαδιαμάντη» βλ. του υπογραφομένου ομότιτλο κείμενο στον τόμο «Φώτα Ολόφωτα», ένα «αφιέρωμα στον Παπαδιαμάντη και τον κόσμο του», έκδοση ΕΛΙΑ, 1981, σελ. 371-379 και επτά σελίδες με πίνακες). Οι προσωπογραφίες ξεκινούν από απλά σκίτσα για να συνοδεύσουν βιογραφικά σημειώματα ή δημοσιεύματα, όπως του γλύπτη Θωμά Θωμόπουλου που δημοσιεύθηκε στο σημαντικό περιοδικό «Ο Καλλιτέχνης» του Γ. Βώκου στα 1917. Την ίδια χρονιά δημοσιεύθηκε ένα σκίτσο στη «Χαραυγή» της Μυτιλήνης που βασίζεται στη φωτογραφία του Π. Νιρβάνα. (Ο Θωμόπουλος φιλοτέχνησε και την προτομή του Παπαδιαμάντη που στήθηκε στη Σκιάθο.) Ακολουθούν άλλες προσωπογραφίες που προορίζονται είτε για περιοδικά είτε για εξώφυλλα των εκδόσεων των έργων του Παπαδιαμάντη.
Το έργο του Βασιλείου
Από τα πιο ενδιαφέροντα έργα, στα οποία είναι εμφανής η προσπάθεια να αποδοθεί τόσο η προσωπικότητα του ταπεινού και μεγάλου συγγραφέα όσο και το περιβάλλον και το πλαίσιο του έργου του, είναι εκείνο του νέου τότε ζωγράφου Σπύρου Βασιλείου που δημοσιεύθηκε αρχικά στα «Ελληνικά Γράμματα», το περιοδικό του Κ. Μπαστιά, και πολύ αργότερα (1962) στόλισε την κουβερτούρα του βιβλίου του ίδιου συγγραφέα για τον Παπαδιαμάντη. Εικαστικά ενδιαφέρουσα είναι η δυναμική με την αδρή χάραξη και την έντονη αντίθεση του μαύρου με το φωτεινό στην ξυλογραφία που χάραξε ο Τάσσος για το αφιέρωμα της «Νέας Εστίας» στον Παπαδιαμάντη το δυσχείμερο 1941.
Ο Φ. Κόντογλου, από τους στενότερους πνευματικούς συγγενείς του Παπαδιαμάντη, δοκίμασε να αποδώσει τη μορφή του σε τέσσερα σχέδια. Το πιο ολοκληρωμένο δημοσιεύθηκε στα 1947. Το σχέδιο αυτό δεν ακολουθεί τη φωτογραφία του Νιρβάνα καθώς ο συγγραφέας εικονίζεται στραμμένος αριστερά και σε θέση που θα μπορούσε να συσχετισθεί με απόδοση ποιητών και υμνογράφων στη βυζαντινή ζωγραφική. Η τεχνοτροπία δεν είναι η βυζαντινή.
Σε βυζαντινή τεχνοτροπία δούλεψαν οι μαθητές του Κόντογλου Γ. Γλιάτας και Ν. Εγγονόπουλος. Ο Γλιάτας βοηθός του Κόντογλου έδωσε μια προσωπογραφία που έχει και αυτή πρότυπο τη φωτογραφία του Νιρβάνα μεταφρασμένη στη μεταβυζαντινή τεχνική και εμπλουτισμένη εικονογραφικά με νησιώτικο τοπίο στο βάθος. Ο Ν. Εγγονόπουλος στα 1953 την εποχή της σουρεαλιστικής του δημιουργίας θα ζωγραφίσει την πιο ολοκληρωμένη, ίσως, προσωπογραφία του Παπαδιαμάντη, που δεν χαρακτηρίζεται τόσο από τη φυσιογνωμική ομοιότητα όσο από τη ζωγραφική μετάπλαση και ερμηνεία. Δουλεύει με μεταβυζαντινής καταγωγής τεχνική. Δίνει στον Παπαδιαμάντη στάση ανάλογη με του Αποστόλου Πέτρου στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Τον ντύνει χρωματικά με την πορφύρα των Βυζαντινών. Πίσω, η γαλάζια σχηματοποιημένη θάλασσα, οι καφετιοί βράχοι με το λευκό ξωκκλήσι και ο ουρανός με τα σπαθάτα σύγνεφα του Εγγονόπουλου.
Το πλαστήρι του παπά
Θα περάσουν χρόνια για να επιχειρήσει άλλος ζωγράφος απ’ όσο ξέρω να ερμηνεύσει τη μορφή του Παπαδιαμάντη. Ο π. Σταμάτης Σκλήρης θα δοκιμάσει ακόμη και με το υπόστρωμα του έργου να συγγενέψει πνευματικά με τον συγγραφέα. Ζωγραφίζει (1997) πάνω σε ένα παλιό φθαρμένο πλαστήρι, ένα απλό καθημερινής χρήσης παραδοσιακό εργαλείο. Τόσο το βάθος της ζωγραφικής, όπου σχηματίζεται και ένα μικρό ιστιοφόρο, όσο και η προσωπογραφία είναι σε σκούρα χρώματα. Βγαίνει όμως ένα μυστικό φως στο μέτωπο (και στις παρειές) του Παπαδιαμάντη. Πρότυπο και εδώ η φωτογραφία του Νιρβάνα, μεταλλαγμένη σε μια προσωπική εικαστική μορφή.
Τον Παπαδιαμάντη απέδωσαν πολλοί ζωγράφοι, κυρίως όσοι εντάσσονται στο κλίμα της γενιάς του ’30 (χαρακτηριστικό είναι ότι δεν υπάρχει ακαδημαϊκή προσωπογραφία). Παρουσιάσαμε εδώ έργα που θεωρήσαμε ενδεικτικά για μια συνομιλία των ζωγράφων με τον συγγραφέα σε άλλη μία εκφραστική γλώσσα, στην ίδια όμως πολύ συγγενική πνευματική συχνότητα, που να μεταγράφει εικαστικά το ύφος και το ήθος της μορφής του Παπαδιαμάντη.
Ο κ. Νίκος Ζίας είναι καθηγητής της Ιστορίας της Τέχνης στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
