Δύο από τα λιγότερο «εξαϋλωμένα» πρόσωπα που σχετίστηκαν με τον Ιησού Χριστό, ο Ιούδας Ισκαριώτης και η Μαρία Μαγδαληνή, ανήκουν στις πιο ενδιαφέρουσες φιγούρες των θρησκευτικών ταινιών
Ο κόσμος του χριστιανισμού όρισε και αποδέχθηκε τον Χριστό ως Θεάνθρωπο. Η θεϊκή παρουσία και συμπεριφορά του είναι δεδομένες και δεν επιδέχονται αμφισβήτηση. Η ανθρώπινη όμως παρουσία και συμπεριφορά του μοιραία ενεπλάκησαν στις ανθρώπινες αδυναμίες και μάλιστα εσκεμμένα από τη θεϊκή βούληση: για τη σωτηρία.
Ανάμεσα στους πολλούς απλούς ή όχι ανθρώπους με τους οποίους βρέθηκε ο Χριστός είναι μια πόρνη (;), η Μαρία Μαγδαληνή, και ένας προδότης, ο μαθητής του Ιούδας Ισκαριώτης.
Ο Θεός απέχει από τέτοιες εμπλοκές. Ο άνθρωπος τις υφίσταται.
Η πορνεία λιθοβολείται από τη συντηρητική κοινωνία της εποχής του Χριστού και η προδοσία πληρώνεται με τριάκοντα αργύρια. Αυτή είναι η κοινωνία που έστειλε τον (άνθρωπο) Χριστό στη σταύρωσή του.
Ο Ιούδας και η Μαρία Μαγδαληνή είναι δύο από τους μη «εξαϋλωμένους» ήρωες του Θείου Δράματος. Είναι φτιαγμένοι από σάρκα και οστά. Εχουν πάθη και αδυναμίες. Είναι τα πάθη και οι αδυναμίες που άλλωστε συνέβαλαν στην κορύφωση του δράματος και στη σταύρωση του Ιησού.
Στον κόσμο του κινηματογράφου βέβαια τα πράγματα λειτουργούν κάπως διαφορετικά. Οι σκηνοθέτες μετατρέπουν κομμάτια της Αγίας Γραφής σε σενάρια με συγκεκριμένες ιστορίες και συγκεκριμένους ήρωες, ενώ οι απαιτήσεις της σόου μπίζνες συχνά μεταστρέφουν τα γεγονότα.
Ο Ιησούς Χριστός πάντως ανήκει στους πιο «επικίνδυνους» ήρωες του θεάματος. Προφήτης, Μεσσίας, ο Υιός του Θεού. Δύσκολο το έργο του ηθοποιού που αποφασίζει να τον ενσαρκώσει. Εξαρχής βρίσκεται παγιδευμένος σε πληθώρα δραματικών αντιφάσεων. Ποιος μπορεί να πείσει εύκολα ότι είναι άνθρωπος και ταυτόχρονα Θεός; Ευγενικός αλλά δυναμικός. Χαρισματικός μα τρωτός. Διόλου παράξενο που, ενώ οι περισσότεροι από τους ηθοποιούς που ανέλαβαν να φορέσουν τον βαρύ χιτώνα του Ιησού, αν και εξαιρετικοί, δεν κατάφεραν να μεταφέρουν στην οθόνη τη χρυσή τομή που ενώνει το θείο με το ανθρώπινο στοιχείο.
Αντάρτης ή φιλάργυρος;
«Αμήν, αμήν λέγω υμίν ότι εις εξ υμών παραδώσει με…Εκείνος εστίν ου εγώ βάψας το ψωμίον επιδώσω».
Ιωάννης, 13, 21-30
Το όνομα και μόνο του Ιούδα φέρνει στον νου λέξεις όπως προδότης, καταδότης, σπιούνος. Εκ πρώτης όψεως το έργο του ηθοποιού που αποφασίζει να τον ενσαρκώσει δείχνει πανεύκολο. Ο ήρωας δεν βρίσκεται πουθενά παγιδευμένος. Ο,τι έχει σχέση με τον Ιούδα είναι πολύ απλό. Ακολούθησε τον Ιησού, τον πρόδωσε και στη συνέχεια, μετανιωμένος, κρεμάστηκε. Να όμως που χωρίς να ξεφύγει από τα βασικά χαρακτηριστικά του Ιούδα ο κινηματογραφικός Ιούδας εμφανίζεται συχνά παραλλαγμένος και σε ορισμένες περιπτώσεις ριζοσπάστης!
Ο υπολογιστής: Το ερευνητικό και διεισδυτικό βλέμμα του Ιαν ΜακΣέιν στη μίνι σειρά του Φράνκο Τζεφιρέλι «Ιησούς από τη Ναζαρέτ» (1977) βοηθά τον ηθοποιό να πλάσει τον Ιούδα έτσι όπως εμείς θα τον θέλαμε. Λέει λίγα, ακούει πολλά και βλέπει περισσότερα. Είναι έξυπνος και έχει συγκεκριμένα σχέδια στο μυαλό του. Τα μάτια του εξερευνούν με βουλιμία τον χώρο και τους ανθρώπους, αναζητώντας την κατάλληλη ευκαιρία για να αρπάξουν. Αυτά τα μάτια έπλασαν τον πιο εφιαλτικά μουλωχτό Ιούδα της οθόνης! Ο οποίος παραδόξως είναι και ο πιο όμορφος.
Ο «φτιαχτός» κακός: Στον «Βασιλέα των Βασιλέων» (1961) ο Ριπ Τορν έπαιξε έναν επιμελημένα μοχθηρό Ιούδα. Η κακία του ήρωα είναι ολοφάνερα σχηματική και η όλη συμπεριφορά του θυμίζει μουτρωμένο καρτούν. Ακόμη και τα εξωτερικά χαρακτηριστικά του έχουν κάτι το επιτηδευμένο και γελοίο. Το περουκίνι, το βλοσυρό ύφος, η αργόσυρτη τεξανική προφορά. Ο Ιούδας του Τορν είναι εκείνος που πιθανόν θέλει η Εκκλησία. Πίστευε και μη ερεύνα: ο Ιούδας ήταν το μαύρο πρόβατο. Τελεία και παύλα.
Ο ανθρώπινος: Το «Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο» (1966) του προκλητικού ιταλού σκηνοθέτη Πιερ Πάολο Παζολίνι θεωρείται η πιο λιτή και ακριβής ταινία για τα Πάθη του Χριστού. Ο ηθοποιός Ενρίκε Ιραζόκι ως Ιησούς έχει αυθεντικά ασκητική παρουσία, σκουρόχρωμα χαρακτηριστικά και κάτι το βαθιά ανθρώπινο. Οπως και ο Ιούδας του Οτέλο Σεστίλ. Αμακιγιάριστος, αξύριστος, αβέβαιος και όχι ιδιαίτερα έξυπνος, δεν θυμίζει τόσο φιλάργυρο καταδότη, αλλά έναν διχασμένο άνθρωπο, παρασυρμένο από το δέλεαρ του εύκολου χρήματος.
Ο αστείος: Ο Τζον Ντριου Μπάριμορ ο οποίος ενσαρκώνει τον Ιούδα στον «Πόντιο Πιλάτο» (1967) παίζει στην ίδια ταινία τον… Ιησού! Ο λόγος; Οχι φυσικά πως δεν μπορούσαν να βρουν κάποιον άλλον, ούτε ότι είχαν οικονομικά κωλύματα. Απλώς οι σκηνοθέτες Ερβινγκ Ράπερ και Τζιαν Πάολο Καλεγκάρι θέλησαν να ταυτίσουν την εικόνα του δάσκαλου και του «κακού» μαθητή υπονοώντας τις δύο όψεις του ίδιου νομίσματος. Το αποτέλεσμα είναι φαιδρό.
Ο μαύρος: Το 1973 ο προτεστάντης σκηνοθέτης Νόρμαν Τζούισον θα γυρίσει την παροιμιώδη πλέον μιούζικαλ βερσιόν των Παθών του Χριστού, στην οποία το ένα «αντί» ακολουθούσε το άλλο. Μια από τις καινοτομίες ήταν το χρώμα του δέρματος του Ιούδα, τον οποίο εδώ ενσαρκώνει μαύρος ηθοποιός, ο Καρλ Αντερσον. Η προκλητική επιλογή όπως άλλωστε όλη η ταινία εξόργισε στην εποχή της, καθώς πολλοί θεώρησαν ότι έτσι υποβιβάζεται το νέγρικο στοιχείο.
Ο όμορφος χίπι: Την ίδια χρονιά με την ταινία «Jesus Christ Superstar», το 1973, ένα άλλο μιούζικαλ με τον τίτλο «Godspell» κάνει την εμφάνισή του στις αίθουσες. Το «Godspell» ήταν μια ελεύθερη, μοντέρνα διασκευή των Παθών του Χριστού τοποθετημένη στη Νέα Υόρκη της εποχής. Το πρόβλημα με αυτή την ταινία ήταν ότι δεν είχε καμία σχέση με τον χριστιανισμό. Ενώ το σχέδιο ήταν μια στυλιζαρισμένη μιούζικαλ βερσιόν του Κατά Ματθαίον Ευαγγελίου, το αποτέλεσμα δεν ξέφευγε από την υπεραπλούστευση και το δίχως νόημα κιτς. Ο Ντέιβιντ Χάσκελ έπαιξε έναν Ιούδα που ως μορφή θύμιζε περισσότερο τον Ιησού, ενώ ο Βίκτορ Γκάρμπερ, με άφρο κόμμωση και φανελάκι… Σούπερμαν, δεν παρέπεμπε σε…τίποτε.
Ο αντάρτης: Καμία ταινία δεν έχει προκαλέσει τη θύελλα διαμαρτυριών που προκάλεσε ο «Τελευταίος πειρασμός» (1988) του Μάρτιν Σκορσέζε. Στα χέρια του ιταλοαμερικανού Καθολικού σκηνοθέτη το μυθιστόρημα του Νίκου Καζαντζάκη μετατράπηκε σε χειροβομβίδα. Το μόνο που είχε να κάνει ήταν να τραβήξει την περόνη, δηλαδή να γυρίσει την ταινία. Και το έκανε. Ο Ιούδας του «Πειρασμού», με τη βαριά μπρουκλινέζικη προφορά του Χάρβεϊ Καϊτέλ, όχι μόνο δεν έχει την εικόνα του προδότη αλλά δείχνει δυναμικότερος ηγέτης από τον Ιησού του Γουίλεμ Νταφόε. Πολλάκις ο Ιησούς του «Πειρασμού» στρέφεται με αγωνία στον Ιούδα και αναρωτιέται τι να κάνει και πώς. Για τον Ιούδα του Σκορσέζε σημασία έχει ο αγώνας για την απελευθέρωση της Ιουδαίας! «Εγώ παλεύω!» φωνάζει στον Ναζωραίο. «Εσύ συνεργάζεσαι!».
Η Μαγδαληνή Ισαπόστολος ή μοιχαλίδα;
Η Μαρία από τα Μάγδαλα της Γαλιλαίας, γνωστή και ως Μαγδαληνή, είναι ένα πρόσωπο για το οποίο υπάρχουν πολλές πληροφορίες στα Ευαγγέλια. Οι ευαγγελιστές Μάρκος και Λουκάς αναφέρουν ότι αφού ο Ιησούς την «εξόρκισε από τα επτά δαιμόνια», εκείνη τον ακολούθησε, πιστή υπηρέτρια ως το τέλος. Ο ευαγγελιστής Ιωάννης μαρτυρεί ότι η Μαγδαληνή είδε πρώτη τον αναστάντα Ιησού, ο οποίος τη διέταξε να αναγγείλει το θαύμα στους μαθητές του.
Ο κινηματογράφος βέβαια προτίμησε να ακολουθήσει τη γνώμη των δυτικών ερμηνευτών και μάλλον πρόχειρα στάθηκε σε μικροεπεισόδια, όπως την ταύτιση της Μαγδαληνής με την αμαρτωλή γυναίκα που άλειψε «τα πόδια του Ιησού με πολύτιμο μύρο». Υποθέσεις οι οποίες μπορεί να μην αποδεικνύονται από μαρτυρίες της Καινής Διαθήκης, ανταποκρίνονται όμως στα «εμπορικά κριτήρια» του Χόλιγουντ, το οποίο, από τη γέννησή του κιόλας, όποτε ασχολήθηκε με τον Ιησού φρόντισε να τις συμπεριλάβει. Στο «From the Manger to the Cross», για παράδειγμα, ταινία του 1913 (και μία από τις καλύτερες του βωβού κινηματογράφου για τον Ιησού), η Μαρία Μαγδαληνή της Αλις Χόλιστερ, ενώ έχει ασήμαντο ρόλο, προλαβαίνει να πλύνει τα πόδια του Ιησού, σε μια αρκετά τολμηρή για την εποχή της σκηνή.
Ενα άλλο πασίγνωστο «επεισόδιο» που συναντάμε συχνότατα στις θρησκευτικές ταινίες και που συνδέεται με την κινηματογραφική Μαρία Μαγδαληνή είναι εκείνο του λιθοβολισμού της πόρνης. Στις περισσότερες ταινίες η Μαγδαληνή είναι η γυναίκα που σώζει ο Ιησούς λέγοντας το πασίγνωστο «ο αναμάρτητος τον λίθον βαλέτω». Σύμφωνα με τον ευαγγελιστή Ιωάννη όμως, η ταυτότητα της μοιχαλίδας δεν διευκρινίζεται.
Στον «Τελευταίο πειρασμό» του Μάρτιν Σκορσέζε η παρουσία της Μαρίας Μαγδαληνής είναι εντονότερη από κάθε άλλη ταινία για τον Ιησού. Ετσι άλλωστε συνέβη και με τον Ιούδα. Ο Καζαντζάκης και ο Σκορσέζε υποστηρίζουν ότι η σχέση του Ιησού με τα δύο αυτά «αμαρτωλά» πρόσωπα υπήρξε βαθύτερη, πολυδιάστατη και περισσότερο ανθρώπινη από αυτή που μας λένε τα Ευαγγέλια. Γι’ αυτό άλλωστε η Μπάρμπαρα Χέρσεϊ, η οποία ενσαρκώνει την ηρωίδα στον «Πειρασμό» είναι η πιο χαρακτηριστική Μαγδαληνή του κινηματογράφου και η μόνη που έχει τόσο μεγάλο ρόλο. Ψηλή, αθυρόστομη και ερωτική, γεμάτη ανατριχιαστικά τατουάζ και ντυμένη προκλητικά, θυμίζει περισσότερο σέξι τσιγγάνα και μάλλον καθόλου ισαπόστολο που ακολούθησε τον Ιησού.
Η ταινία την οποία, όπως μια μερίδα της κριτικής υποστηρίζει, ο Σκορσέζε είχε στο μυαλό του ως κινηματογραφικό μοντέλο για τον «Πειρασμό» είναι ο «Βασιλεύς των Βασιλέων» του Νίκολας Ρέι, όπου τη Μαρία Μαγδαληνή ενσαρκώνει η Κάρμεν Σεβίλα. Η Μαγδαληνή του Ρέι έχει σαφώς μικρότερο ρόλο, όμως ο αισθησιασμός της Σεβίλα προκαλεί παρόμοιους… πειρασμούς.
Μια άλλη Μαγδαληνή του θεάματος, η Ανν Μπάνκροφτ στον «Ιησού από τη Ναζαρέτ» του Φράνκο Τζεφιρέλι, είναι ίσως η κοντινότερη στο βιβλικό πρόσωπο. Και εδώ φυσικά υπάρχουν τα μύρα και οι πέτρες, όμως η φιγούρα της Μπάνκροφτ θυμίζει καλόγρια με διπλή ζωή. Το οστεώδες πρόσωπο, τα μαύρα ρούχα και το γεγονός ότι είναι κάπως μεγαλύτερη από όσο την περιμένουμε, εναρμονίζονται με τη «θρησκευτική» ερμηνεία της κάπως υπερβολική και έτσι η ηθοποιός πείθει ως μετανιωμένη πρώην μοιχαλίς και νυν ισαπόστολος.
Στην ακριβώς αντίθετη άκρη βρίσκουμε την Τζόαν Ντρου σε μία από τις ανιαρότερες ίσως θρησκευτικές ταινίες όλων των εποχών, το «Day of triumph» των Ερβινγκ Πίτσελ και Τζον Τ. Κόιλ (πράγμα που εξηγείται διότι ήταν μια παραγωγή των Cathedral Films, που χρηματοδοτούσε ταινίες για εκκλησίες και κατηχητικά σχολεία). Η Μαγδαληνή της Ντρου θυμίζει περισσότερο τη… Σαλώμη, ντυμένη με πλούσια φορέματα και στολισμένη μέχρι σκασμού με μπιχλιμπίδια. Τέλος, η τραγουδίστρια Ιβόν Ελιμαν υπήρξε μια εξίσου προκλητική Μαγδαληνή στο «Jesus Christ Superstar», όπως άλλωστε φαίνεται και στη φωτογραφία.
