Η έκδοση «Διονυσίου Σολωμού, Ποιήματα και Πεζά» του Στυλιανού Αλεξίου, που πρόκειται σύντομα να ανατυπωθεί με βελτιώσεις από τις εκδόσεις «Στιγμή», πρότεινε μια εικόνα του σολωμικού έργου διαφορετική σε ορισμένα σημεία από την έκδοση που είχε κάνει, δύο χρόνια μετά τον θάνατο του Σολωμού, ο Ιάκωβος Πολυλάς και είχε ασπαστεί σε μεγάλο βαθμό ο εκδότης των «Απάντων» του Σολωμού Λίνος Πολίτης. Ο κ. Στυλιανός Αλεξίου, γόνος της γνωστής κρητικής οικογένειας που τόσες προσωπικότητες έδωσε στα νεοελληνικά γράμματα (Γαλάτεια Καζαντζάκη, Ελλη Αλεξίου), ήταν ένας από τους επιφανέστερους έλληνες αρχαιολόγους σε παγκόσμια κλίμακα, με ειδίκευση στον μινωικό πολιτισμό, προτού στρέψει το ενδιαφέρον του στον χώρο της νεοελληνικής φιλολογίας και αναδειχθεί σε έναν από τους εγκυρότερους μελετητές της κρητικής λογοτεχνίας. Ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Κρήτης, όπου δίδαξε μεσαιωνική και νεότερη ελληνική λογοτεχνία από το 1977 ως το 1988, αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Αθηνών και επίτιμος διδάκτωρ του Πανεπιστημίου της Πάντοβα, εξηγεί σε μια αποκλειστική συνέντευξή του προς «Το Βήμα» σε ποιο σημείο βρίσκονται οι σολωμικές μελέτες και ποιες είναι οι νεότερες συμβολές στην ερμηνεία και στη φιλολογική αποκατάσταση του σολωμικού έργου.
Εφόσον τα κυριότερα έργα του Σολωμού σώθηκαν σε αλλεπάλληλα αυτόγραφα σχεδιάσματα, πόσο βέβαιοι μπορούμε να είμαστε, μετά τον θάνατό του, για την επιλογή που θα έκανε ο ίδιος αν εξέδιδε το έργο του;
«Μόνο για ένα πράγμα μπορούμε να είμαστε απολύτως βέβαιοι: ότι σε καμιά περίπτωση δεν θα τα εξέδιδε με τον ασυνάρτητο και ακατάληπτο τρόπο που βλέπομε στις λεγόμενες «αναλυτικές» εκδόσεις. Το νοηματικό κριτήριο έχει βασική σημασία για κάθε έκδοση. Στη δική μου έκδοση, απλώς σε ορισμένες ελάχιστες περιπτώσεις μπήκαν οι στίχοι στη λογικώς αναγκαία θέση τους: αυτή που επιβάλλεται από το ιταλικό σχεδίασμα που είναι πάντα νοηματικά δομημένο και δείχνει σαφέστατα τι ήθελε να πει ο ποιητής».
Μετά τη συνθετική έκδοση Πολυλά με τις επιλογές που είχε κάνει ο μαθητής του Σολωμού, η δική σας έκδοση προτείνει μια διαφορετική συνθετική εικόνα του σολωμικού έργου. Αυτός που τον ήξερε δεν υπερέχει έναντι των κατοπινών μελετητών του;
«Ασφαλώς υπερέχει σε πολλά. Αυτό το στοιχείο ελήφθη υπόψη στη δική μου έκδοση. Σε αναρίθμητες περιπτώσεις ακολούθησα τις δικές του επιλογές. Ετσι γενικά η έκδοσή μου δεν είναι τόσο πολύ διαφορετική από εκείνη του Πολυλά. Μάλιστα ερευνητές του Σολωμού, του αναστήματος του Ζήσιμου Λορεντζάτου, βρήκαν ότι δεν απομακρύνθηκα αισθητά από τον Πολυλά. Αυτή είναι η αλήθεια. Σεβάστηκα τον Πολυλά όπως τον σεβόταν και ο Λίνος Πολίτης. Αλλά σε ελάχιστες συγκεκριμένες περιπτώσεις, στις οποίες ο Πολυλάς δεν είχε λάβει υπόψη τα ιταλικά σχεδιάσματα ή είχε παραναγνώσει λέξεις των Αυτογράφων, είναι φανερό ότι δεν ισχύει κανένα «αλάθητο» του Πολυλά. Σε άλλα είχε απολύτως δίκιο και σε άλλα όχι. Οι γενικεύσεις ποτέ δεν αντιστοιχούν στην πραγματικότητα. Ο ίδιος ο Λίνος Πολίτης, που όπως είπα τόσο τον σεβόταν, βρήκε παραναγνώσματα στον Πολυλά. Ελαβα υπόψη όλες αυτές τις παρατηρήσεις του Λίνου Πολίτη».
Ο Λίνος Πολίτης που εγκαινίασε την «παλαιογραφική» μέθοδο, όπως ο ίδιος έλεγε, δηλαδή την πιστή μεταγραφή των Αυτογράφων, δεν αχρήστευσε την έκδοση Πολυλά. Η δική σας έκδοση θεωρείτε ότι αχρήστευσε την έκδοση Πολίτη;
«Φυσικά όχι, με κανένα τρόπο δεν την αχρήστευσε. Παραπέμπω ακριβώς σ’ αυτήν την πολύτιμη έκδοση για τη μελέτη του συνόλου του έργου του Σολωμού. Θεωρώ τον Λίνο Πολίτη (με τον οποίο είχα φιλική γνωριμία από το 1950) μεγάλον άνθρωπο. Του οφείλομε πάρα πολλά, ιδίως στα σχετικά με τον Σολωμό. Γι’ αυτό ακριβώς του αφιέρωσα το βιβλίο μου. Διότι ακολουθώ σε πολλά τη δική του γραμμή. Και έμεινα έκπληκτος όταν είδα ότι ένα – δυο πρόσωπα από τον κύκλο του θεώρησαν ότι έθιξα την εργασία του Λίνου Πολίτη! Δεν διάβασαν προφανώς, ούτε κατάλαβαν την έκδοσή μου. Η έκφραση διαφορετικής γνώμης, σε ελάχιστες περιπτώσεις, κατά κανέναν τρόπο δεν αποτελούσε άρνηση της συμβολής του, την οποία θεωρώ βασικής σημασίας».
Ποια η διαφορά μεταξύ των «αναλυτικών» εκδόσεων και της έκδοσης των Αυτογράφων;
«Η διαφορά είναι ότι οι «αναλυτικές» εκδόσεις προσπαθούν να ξεχωρίσουν τα λεγόμενα «στάδια επεξεργασίας», δηλαδή τι έγραψε πρώτα ο Σολωμός και τι έπειτα. Κριτήριο ήταν το χρώμα του μελανιού και η πένα. Π.χ., όλες οι γραφές με χοντρή πένα πηγαίνουν, στις αναλυτικές εκδόσεις, μαζί· όλες οι γραφές με λεπτή πένα θεωρείται ότι ανήκουν σε άλλη εποχή και ξεχωρίζονται. Εύστοχα παρατηρήθηκε στο σημείο αυτό από τον Αιμίλιο Καλιακάτσο (σ.σ. τον εκδότη της Στιγμής) ότι θαυμάσια μπορούσε ο Σολωμός να χρησιμοποιεί την ίδια μέρα δύο ή τρεις διαφορετικές πένες! Δεν έχει επομένως απόλυτη ισχύ το κριτήριο αυτό. Το κύριο κριτήριο παραμένει για μένα, όπως ήταν και για τον Πολυλά, το νοηματικό».
Γιατί πιστεύετε ότι η αναλυτική μέθοδος, με την παράθεση σε μια έκδοση και των παραλλαγών, έχει φθάσει σε αδιέξοδο;
«Διότι δεν δίνει αναγνώσιμα κείμενα. Νόημα δεν βγαίνει, ούτε λογοτεχνικώς λειτουργούν οι εκδόσεις αυτές. Γι’ αυτό και το αναγνωστικό κοινό τις αγνοεί. Αλλά και ο Γιώργος Σαββίδης έκαμε μια λαμπρή έκδοση της «Γυναίκας της Ζάκυθος», συνθετική, όχι αναλυτική. Επιφυλάξεις για τις «αναλυτικές» εκδόσεις έχει και ο ζακυνθινός σολωμιστής Σπ. Καβαδίας».
Η έκδοσή σας παραλείπει τον όγκο των παραλλαγών που ωστόσο δείχνουν, όπως γράφετε, τον αγώνα του Σολωμού για την έκφραση. Δεν έχει ενδιαφέρον για τον αναγνώστη να παρακολουθεί αυτόν τον αγώνα;
«Ασφαλώς ναι. Αυτό ακριβώς θα δει στην έκδοση των Αυτογράφων. Υπάρχει όμως και η παράμετρος του σολωμικού επιτεύγματος. Δεν είναι μόνο αγώνας και πειραματισμός ο Σολωμός. Είναι και επίτευγμα, σειρά μεγάλων επιτευγμάτων. Αυτά προβάλλει η εργασία μου. Η παρακολούθηση του εκφραστικού αγώνα πρέπει να γίνεται χωριστά. Νομίζω ότι και ο Πολυλάς, αν χώριζε τα επιτεύγματα από τους πειραματισμούς, θα πρόσφερε πολύ μεγαλύτερη υπηρεσία στον Σολωμό. Χωριστά πρέπει να μελετώνται οι παραλλαγές και πάντα να ερμηνεύονται. Στο δικό μου βιβλίο οι μεμονωμένοι στίχοι καθόλου δεν αγνοήθηκαν. Αντιθέτως: εξετάστηκαν λεπτομερώς στις εισαγωγές των έργων και πολλοί από αυτούς ερμηνεύθηκαν για πρώτη φορά».
Πιστεύετε στις λεγόμενες «οριστικές» εκδόσεις; Θεωρείτε ότι μια έκδοση του Σολωμού μπορεί να είναι οριστική;
«Στη ζωή και στην επιστήμη δεν υπάρχει τίποτε οριστικό. Θα μου υπεραρκεί αν στα επόμενα χρόνια η έκδοσή μου λαμβάνεται υπόψη από τους ερευνητές. Και αυτό θα γίνεται οπωσδήποτε, διότι εκτός των άλλων προσφέρει πλήθος φιλολογικών και ιστορικών σχολίων απαραίτητων για την κατανόηση του Σολωμού. Ποτέ στο παρελθόν δεν είχε γίνει αυτό. Εδωσα και ένα πληρέστερο και ακριβέστερο λεξιλόγιο. Ο εκπαιδευτικός κόσμος είδε ευνοϊκά το βιβλίο, διότι βρήκε ένα χρήσιμο βοήθημα για τη διδασκαλία του Σολωμού. Εδωσα επίσης μιαν επιλογή επιστολών που κανείς δεν τις θυμόταν, ενώ έχουν τεράστιο ενδιαφέρον».
Το έργο σας δεν περιλαμβάνει τα «Απαντα» του Σολωμού αλλά τα ολοκληρωμένα έργα και τα πληρέστερα αποσπάσματα. Θα ακολουθήσει άλλη δική σας έκδοση;
«Οχι, δεν υπάρχει λόγος να γίνει μια άλλη διαφορετική έκδοση, αφού το σύνολο των έργων παρέχεται, όπως είπα, στην έκδοση Πολίτη. Θα γίνει όμως γρήγορα η ανατύπωση της έκδοσης του 1994 και θα ληφθούν υπόψη εύστοχες παρατηρήσεις εκλεκτών νεοελληνιστών του εξωτερικού, όπως των Πέρι, Μάκριτζ και Ρικς, που είδαν αντικειμενικά την έκδοσή μου και τη διάβασαν προσεκτικά και απροκατάληπτα. Ο Ρικς εδημοσίευσε και μια λαμπρή αγγλική μετάφραση του «Πόρφυρα»».
Στο βιβλίο σας κάνετε λόγο για εκδότες «σολωμικότερους» του Σολωμού. Ποιους εννοείτε;
«Σολωμικότεροι του Σολωμού είναι αυτοί που «διογκώνουν την αποσπασματικότητα», όπως είπε ο καθηγητής Μαστροδημήτρης. Τα βλέπουν όλα αποσπασματικά, αλλά και αντιστρόφως βλέπουν τα όντως αποσπασματικά ως πλήρη. Προτιμώ να μην πω ονόματα, διότι αυτό στην Ελλάδα δεν συγχωρείται, εκλαμβάνεται ως προσωπική προσβολή! Υπάρχει πάντως ένα πρόσφατο μικρό βιβλίο μου «Σολωμιστές και Σολωμός», όπου γίνεται μια εξέταση των σχετικών θεμάτων. Αντιμετώπισα και δύο περιπτώσεις προσωπικών επιθέσεων αντικειμενικά, αναγνωρίζοντας τη συμβολή όλων».
Στην ομιλία σας στην Ακαδημία Αθηνών, στις 12 Μαΐου, μιλήσατε για την πρόσληψη του Σολωμού στις μέρες μας. Μπορείτε να μας πείτε κάτι γι’ αυτό;
«Πράγματι για τον σημερινό μέσο άνθρωπο, και μάλιστα για τον νέο, η πρόσληψη του έργου του Σολωμού είναι δύσκολη. Το εθνικό, το θρησκευτικό και το φιλοσοφικό στοιχείο έχουν λιγότερη σημασία για τον σημερινό αναγνώστη από εκείνη που είχαν για τον Σολωμό. Αλλά και το φυσιολατρικό στοιχείο λείπει από τη σημερινή ζωή. Η υψηλή τεχνική του σολωμικού στίχου επίσης διαφεύγει. Ο σημερινός άνθρωπος έχει μόνον οικονομικά «οράματα». Πώς να αντιληφθεί τα οράματα του Σολωμού; Αλλά παρ’ όλα αυτά ο ρόλος του Σολωμού στη διαμόρφωση του πολιτισμού και της γλώσσας μας είναι βασικότατος. Η έκδοσή μου βοηθεί στο να γίνει αυτό αντιληπτό».
