Ο Καστοριάδης στη μνήμη και στο παρόν

Συνεντεύξεις – Μεταφράσεις – Επιμέλεια Τέτα Παπαδοπούλου

Εκδόσεις Κριτική, 2017

σελ. 208, τιμή 12 ευρώ

Το βιβλίο παρουσιάζεται στις 18/1/2018 (και ώρα 7 μ.μ.) στο αμφιθέατρο του Γαλλικού Ινστιτούτου της Αθήνας (Σίνα 31).

Ομιλητές: Περικλής Βαλλιάνος, Νίκος Μαραντζίδης, Ανδρέας Παππάς, Τέτα Παπαδοπούλου.

«Πιστεύω ότι προσέφερα μια καινούργια κατανόηση της ανθρώπινης κοινωνίας και της ανθρώπινης ιστορίας ως δημιουργίας και όχι ως υποκείμενης σε αδήριτους ιστορικούς νόμους». Στις 26 Δεκεμβρίου συμπληρώνονται είκοσι χρόνια από τον θάνατο του Κορνήλιου Καστοριάδη (1922-1997). Υπήρξε ένας από τους κορυφαίους έλληνες στοχαστές του 20ού αιώνα, μια μοναδική και ακατάτακτη περίπτωση, «ο διανοητής της ατομικής και συλλογικής αυτονομίας». Το έργο του Η φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας αποτελεί ένα «ανοιχτό» κείμενο αναφοράς, απολύτως ενδεικτικό του τρόπου με την οποίο η σκέψη του συνταίριαζε τα πεδία της φιλοσοφίας, της πολιτικής επιστήμης και της ψυχανάλυσης.

Από τις Εκδόσεις Κριτική επανεκδόθηκε πρόσφατα ένα σύντομο και χρηστικό βιβλίο που έρχεται να υπενθυμίσει (σε όσους ήδη τον γνωρίζουν) την ανθεκτική του αξία μέσα στον χρόνο και να δώσει (σε όσους τυχόν δεν τον έχουν διαβάσει) την ευκαιρία να εισέλθουν σε ένα σύμπαν αδιαπραγμάτευτης πνευματικής ελευθερίας. «Είναι, ασφαλώς, η επέτειος. Αλλά το πιο σημαντικό για εμένα είναι αυτή η δραματική επικαιρότητα των όσων έλεγε τότε –και έχουν περάσει κάμποσα χρόνια –σχολιάζοντας τη σύγχρονη ελληνική κατάσταση. Οταν ξαναδιάβασα τα κείμενα, δεν το πίστευα, έλεγα μέσα μου: ο άνθρωπος δεν έφυγε ποτέ, είναι εδώ και εξακολουθεί να μιλάει για την Ελλάδα της «κρίσης», της χρεοκοπίας, δηλαδή, για να είμαστε ακριβείς» είπε στο «Βήμα» η δημοσιογράφος Τέτα Παπαδοπούλου.

Η γνωριμία της με τον Κορνήλιο Καστοριάδη είχε επαγγελματική αφορμή. Η ίδια τότε εργαζόταν στο «Παρασκήνιο», την ιστορική εκπομπή της ΕΡΤ, και το πρότεινε στον σκηνοθέτη και παραγωγό Τάκη Χατζόπουλο. «Ετσι τον γνωρίσαμε. Το καλοκαίρι του 1984, λοιπόν, βρεθήκαμε στο Λεωνίδιο, όπου εκείνος έκανε τις διακοπές του, και μείναμε εκεί τρεις-τέσσερις μέρες για τα γυρίσματα. Ηταν η πρώτη φορά που θα έβγαινε στην τηλεόραση ο Καστοριάδης. Υπενθυμίζω ότι, τότε, δεν υπήρχαν ιδιωτικά κανάλια. Μην ξεχνάμε επίσης ότι, τότε, είμαστε ακόμη πολύ κοντά στους μύθους της Μεταπολίτευσης. Ο αντίκτυπος του προγράμματος αποδείχθηκε μεγάλος. Για έναν ολόκληρο μήνα έγραφαν στις εφημερίδες ορισμένοι, και τι δεν έγραψαν, ακόμη και απειλές».

Οι περισσότερες αντιδράσεις είχαν προκληθεί από τις αναφορές του Καστοριάδη στην ελληνική Αριστερά, στον εμφύλιο πόλεμο, στο Κομμουνιστικό Κόμμα, στον σταλινισμό. «Η κριτική που ασκούσε σε αυτόν τον χώρο έκανε τους άλλους να ανεβαίνουν στα κάγκελα» σημείωσε αυθόρμητα η Τέτα Παπαδοπούλου, η οποία ανέπτυξε έκτοτε μια σχέση φιλίας με τον Κορνήλιο Καστοριάδη που «στηρίχτηκε πάνω στην αμοιβαία εμπιστοσύνη» και κράτησε ως το τέλος της ζωής του, με «συνεχείς επαφές» και στην Ελλάδα και στο Παρίσι. «Για εμένα ο Καστοριάδης παραμένει ένα παράδειγμα διανοητικού θάρρους. Το γεγονός ότι σε όλη του τη ζωή έλεγε –και μάλιστα υπό αντίξοες συνθήκες –αυτό που πίστευε, δεν είναι κάτι στο οποίο μας έχουν συνηθίσει οι διανοούμενοι, ιδίως στη χώρα μας, αν και το φαινόμενο είναι διεθνές. Εκείνος δεν έπαιξε με μόδες, δεν έγινε του συρμού. Το να είσαι την εποχή εκείνη στη Γαλλία λ.χ. και να κάνεις δημοσίως κριτική στην πολιτική στάση του Ζαν-Πολ Σαρτρ –εννοώ τον σταλινισμό και τον μαοϊσμό –είχε και κάποιες συνέπειες, δημιουργούσε και κάποια απομόνωση. Ο Καστοριάδης, θέλω να πω, δεν ήταν ποτέ με την Αριστερά του σαλονιού».

Πώς ήταν όμως ως άνθρωπος ο ίδιος; «Ζεστασιά, αμεσότητα, χιούμορ. Γοητευτική προσωπικότητα. Μία φορά να τον είχε συναντήσει κανείς, δεν τον ξεχνούσε. Και ήταν ο τρόπος που αντιμετώπιζε τον συνομιλητή του, όποιος κι αν ήταν: άκουγε τον άλλο, πολύ προσεκτικά, απαντούσε χωρίς ίχνος υπεροψίας αλλά και χωρίς να κολακεύει. Είχε κάτι πολύ φυσικό, κάτι πηγαίο. Λάτρευε τη θάλασσα, υπήρξε δεινός κολυμβητής, χανόταν στο πέλαγο. Και λάτρευε τη μουσική ασφαλώς, έπαιζε ο ίδιος πιάνο, δεν νομίζω να πέρασε έστω και μία ημέρα στη ζωή του που να μην άκουσε μουσική».

Στο βιβλίο που φέρει ως τίτλο μια σημαδιακή φράση του Κορνήλιου Καστοριάδη («Είμαστε υπεύθυνοι για την ιστορία μας») περιλαμβάνονται τρεις μεγάλες συνεντεύξεις του, ομιλίες και παρεμβάσεις του, καθώς και κείμενα που έχουν γράψει για αυτόν οι Πιερ Βιντάλ-Νακέ, Ανταμ Μίχνικ, Εντγκάρ Μορέν, Ντανιέλ Κον-Μπεντίτ, Ακι Ορ, Οκτάβιο Πας, Λάκης Προγκίδης, Γεράσιμος Στεφανάτος και Τζόελ Γουάιτμπουκ.

Ή θεωρεί κανείς σημείο αφετηρίας τον“Επιτάφιο” του Περικλή ή είναι με τους βυζαντινούς αυτοκράτορες. Ή θεωρούμε την αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία πρότυπο και σπέρμα γονιμοποιό ή είμαστε με τη βυζαντινή θεοκρατία. Ομως τα δύο μαζί δεν συμβιβάζονται.

Σε αυτή τη θεμελιώδη αντινομία υπάγεται και κάτι άλλο. Αναφέρομαι στο γεγονός ότι όποια καθαρά νεοελληνική παράδοση πήγε να δημιουργηθεί δεν μπόρεσε ποτέ να σταθεροποιηθεί· δεν μπόρεσε να δώσει έργα που να είναι σταθμοί. Οποτε άρχισε μια σημαντική πολιτική ή κοινωνική προσπάθεια, ισοπεδώθηκε από μεγάλες καταστροφές και ιστορικά γεγονότα· γεγονότα που, κατά κάποιον τρόπο, δίνουν τον ρυθμό της νεοελληνικής Ιστορίας».