Ο εμφύλιος πόλεμος ως ιδέα και ως ιστορία

Ο David Armitage, καθηγητής της Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Harvard, είναι σήμερα ένας από τους πρωταγωνιστές της συγγραφής μιας νέας μορφής «παγκόσμιας ιστορίας», δηλαδή της δημιουργίας ιστορικών αφηγήσεων που να διακρίνονται από καθολικότητα, υπερβαίνοντας την καθήλωση μέσα στα εθνικά όρια που επέβαλλε μια συμβατικότερη ιστοριογραφική αντίληψη. Η νέα «παγκόσμια ιστορία» (global history) με την επιδίωξη της ανασύστασης της συνολικής εικόνας διακρίνεται με αρκετή σαφήνεια από την παλαιότερη αντίληψη της παγκόσμιας ιστορίας, η οποία δεν ήταν άλλο παρά η παράλληλη αφήγηση εθνικών ιστοριών καταταγμένων κατά χρονολογικές περιόδους.

Πρότυπο της νέου τύπου παγκόσμιας ιστορίας είναι το τελευταίο βιβλίο του David Armitage για την ανέλιξη της ιδέας του εμφυλίου πολέμου μέσα στον ιστορικό χρόνο. Πρόκειται για έργο πραγματικά εντυπωσιακό για το εύρος της ιστορικής του οπτικής και την έκταση της έρευνας.

Η αφήγηση δοκιμάζει και επιτυγχάνει να ανασύρει από τη λήθη και να ανασυστήσει ως συνεχή ιστορία τις χρήσεις του όρου εμφύλιος πόλεμος από την αρχαία Ρώμη του 1ου αιώνα π.Χ. ως τις πρωτεϊκές εκδηλώσεις της βίας στη χαραυγή του 21ου αιώνα. Η καθολική ιστορία του όρου και της ιδέας του εμφυλίου πολέμου αρχίζει στην αρχαία Ρώμη, όπου παρατηρείται η πρώτη ρητή διατύπωση του όρου από τον Κικέρωνα: πόλεμος μεταξύ συμπολιτών, αυτό σημαίνει ο όρος bellum civile, που λίγο αργότερα θα καθίστατο ήδη από την αρχαιότητα διάσημος στον τίτλο του έργου του Ιουλίου Καίσαρα για τους πολέμους του με τον Πομπήιο.

Ο συγγραφέας δεν ξεχνά την πρωτοποριακή ελληνική συμβολή στον σχολιασμό των βίαιων συγκρούσεων μεταξύ συμπολιτών: μνημονεύει τις συγκλονιστικές σελίδες του Θουκυδίδη για τον εμφύλιο στην Κέρκυρα το 427 π.Χ. και τις διεισδυτικές αναλύσεις του Αριστοτέλη στα Πολιτικά Ε’ και Στ’, όπου χρησιμοποιείται ο όρος στάσις για τις εσωτερικές διενέξεις στις ελληνικές πόλεις. Ωστόσο ας προσθέσουμε εδώ ότι ο πραγματικός πατέρας του όρου εμφύλιος πόλεμος δεν είναι ούτε ο Κικέρων ούτε ο Θουκυδίδης ή ο Αριστοτέλης, αλλά ο πατέρας της ιστορίας, ο Ηρόδοτος, ο οποίος στο όγδοο βιβλίο των Ιστοριών λέγει ρητά:

Στάσις γαρ έμφυλος πολέμου ομοφρονέοντος

τοσούτω κάκιόν εστι όσω πόλεμος ειρήνης.

Η έμφυλος στάσις λοιπόν είναι τόσο χειρότερο δεινό από τον ίδιο τον πόλεμο όσο ο πόλεμος από την ειρήνη. Ο ιστορικός της πραγματικής σύγκρουσης των πολιτισμών της Ευρώπης και της Ασίας λοιπόν αποδεικνύεται και ο πρώτος ειρηνιστής στοχαστής.

Ας επανέλθουμε στην εξαιρετική αφήγηση του David Armitage. Ομολογώ ότι για λόγους καθαρά προσωπικών προτιμήσεων βρήκα ιδιαιτέρως συναρπαστικά τα δύο κεφάλαια που αφιερώνει στην επεξεργασία της έννοιας του εμφυλίου στην αρχαία ρωμαϊκή ιστοριογραφία, η οποία εκτείνεται από την εποχή του Κικέρωνα και του Καίσαρα έως τους ιστορικούς της όψιμης αρχαιότητας. Εξαίρετη είναι η παρουσίαση της συμβολής του ιερού Αυγουστίνου, του οποίου το αριστούργημα, η Πόλις του Θεού, αντιπαραθέτει τη μέλλουσα πόλη της σωτηρίας προς τα δεινά του αλληλοσπαραγμού των ανθρώπων στην επίγεια πόλη όπου επενεργεί κυρίως το κακό.

Μετά την αναπαράσταση των αρχαίων καταβολών, η αφήγηση μας οδηγεί στις δύσβατες ατραπούς της νεωτερικότητας για να μας δείξει την καθολικότητα της εμπειρίας του εμφυλίου στην ιστορία της ανθρωπότητας. Υπάρχουν ιστορικές καμπές κατά τις οποίες φαίνεται ότι η ιστορία της ανθρωπότητας συμπίπτει ουσιαστικά με την ιστορία των εμφυλίων. Μέσα σε αυτό το κλίμα ανατέλλει η νεωτερικότητα. Υπό το κράτος των εντυπώσεων από τους θρησκευτικούς πολέμους ο Michel de Montaigne διαπιστώνει ότι «ένας εξωτερικός πόλεμος δεν αποτελεί τόσο επικίνδυνη επιδημία όσο ένας εμφύλιος».

Η ίδια εκτίμηση οδηγεί τον μέγιστο πολιτικό στοχαστή της νεωτερικότητας, τον Thomas Hobbes, στην επίμονη παραίνεση ότι για να διασφαλιστεί η πολιτισμένη επιβίωση των ανθρώπων πρέπει πάση θυσία να τίθενται υπό έλεγχο οι προδιαθέσεις προς τις εμφύλιες συρράξεις, που μόνον η απολυταρχία μπορεί να αποσοβήσει.

Ετσι ο προβληματισμός περί εμφυλίου αποκαθίσταται ως κεντρική έννοια στην πολιτική θεωρία και κατ’ επέκταση και στη θεωρία του δικαίου όπως φαίνεται από το έργο του ελβετού νομικού Emer de Vattel περί του Δικαίου των εθνών. Η εποχή των επαναστάσεων η οποία σηματοδοτείται το 1776 από την Αμερικανική και το 1789 από τη Γαλλική Επανάσταση ξαναθέτει πιεστικά τα προβλήματα που πηγάζουν τόσο από την έννοια όσο και από την αδιάλειπτη εμπειρία των εμφυλίων. Τι ήταν οι μεγάλες αυτές επαναστατικές εκρήξεις που καθόρισαν με τόσους τρόπους την πορεία της ανθρωπότητας, επαναστατικές ανατροπές ή εμφύλιοι πόλεμοι; Ο σχετικός προβληματισμός είναι σύνθετος, συχνά προκλητικός και οι αναπτύξεις του συγγραφέα εμβάλλουν τον αναγνώστη σε στοχασμό για τις δυνατότητες εναλλακτικών θεωρήσεων πολλών συμβατικών παραδοχών.

Η καθολικότητα των εμφυλίων ως συστατικών της νεωτερικότητας και ιδίως, στη μεταπολεμική εποχή της «μακράς ειρήνης» με τη δραματική μείωση των πολέμων μεταξύ των κρατών, η γενίκευσή τους ως κυρίαρχης μορφής άσκησης μαζικής βίας θέτει και το ζήτημα του «εκπολιτισμού» τους, της υπαγωγής τους δηλαδή σε κανόνες δικαίου. Οι εμφύλιοι σήμερα, μας υπενθυμίζει ο συγγραφέας, έχουν γίνει σε μεγάλο ποσοστό ζήτημα χρήσης των λέξεων και της γλώσσας.

Παραμένουν συνάμα και μάλιστα σε μαζική κλίμακα στην Ασία και την Αφρική και τραγικά απάνθρωπο βίωμα πολλών κοινωνιών, ενώ με τη μορφή τρομοκρατίας απειλούν την αίσθηση της ασφάλειας και της συνοχής που χρειάζονται οι κοινωνίες για να επιζήσουν. Ολους αυτούς τους προβληματισμούς θέτει αριστοτεχνικά ενώπιον της πολιτικής συνείδησης της εποχής μας ο David Armitage με το έργο του.