Μορφές της νεοελληνικής πνευματικής ιστορίας

Νικήτας Σινιόσογλου
Αλλόκοτος Ελληνισμός Δοκίμιο για την οριακή εμπειρία των ιδεών
Εκδόσεις Κίχλη, 2016
σελ. 360, τιμή 16 ευρώ

Υπάρχουν μορφές της νεοελληνικής πνευματικής ιστορίας που για τη ζωή και το έργο τους το ευρύ αναγνωστικό κοινό έχει μια πολύ συγκεχυμένη ιδέα. Επτά τέτοιες μορφές επέλεξε ο νεότερος ερευνητής Νικήτας Σινιόσογλου, αντιπροσωπευτικές του φαινομένου που ευφυώς ονομάζει αλλόκοτο Ελληνισμό: τον Κυριακό Αγκωνίτη, εκφραστή της περιπλάνησης, τον Γεώργιο Γεμιστό (Πλήθωνα) που εκφράζει την ουτοπία, τον Μάρουλλο Ταρχανιώτη τον εκτοπισμό, τον Χριστόδουλο Παμπλέκη τη βλασφημία, τον Θεόφιλο Καΐρη την αίρεση, τον Παναγιώτη Σοφιανόπουλο το αλλόκοτο και τον Κωνσταντίνο Σιμωνίδη την ψευδολογία.

Γνωστότεροι από αυτούς είναι ο Πλήθων και ο Καΐρης –εν μέρει και ο Σοφιανόπουλος –αν και ο τελευταίος είναι εκείνος που εισηγήθηκε τους όρους νεοέλληνες και νεοελληνικός. Ο Κυριακός και ο Πλήθων εμφανίζονται την περίοδο που η Βυζαντινή Αυτοκρατορία βρίσκεται σε βαθιά παρακμή. Και οι δύο μάλιστα πεθαίνουν το 1452, έναν χρόνο πριν από την Αλωση της Κωνσταντινούπολης.

Ο Κυριακός (1391 –1452), έμπορος και περιηγητής, θέλησε να καταγράψει όλα τα ερειπωμένα μνημεία της αρχαιότητας, τα οποία ασκούσαν επάνω του μια καταλυτική δύναμη. Σε εποχή μεταιχμιακή, μια περίοδο μετάβασης από το Βυζάντιο στην Αναγέννηση. Αλλά η καταγραφή των μνημείων λειτουργούσε μέσα του και μ’ έναν άλλον τρόπο: επανέφερε τους νεκρούς και «οι πεθαμένοι ξυπνούσαν». Ο Κυριακός θεωρείται πρόδρομος της αρχαιολογίας αλλά ο Σινιόσογλου πάει πιο πέρα: στο συγκριτικό και αναλογικό πεδίο, στις θεωρίες του πλάνητα και της ενατένισης του Βάλτερ Μπένγιαμιν προβαίνοντας σε πολλές εξαίρετες παρατηρήσεις.

Εξετάζοντας τη ζωή και το έργο του Πλήθωνα (1355 –1452) ο συγγραφέας ανοίγει ένα μεγάλο πεδίο. Μολονότι για τον Πλήθωνα έχουν γραφτεί πολλά, η μελέτη του νεοπλατωνισμού και της τεράστιας επίδρασής του στην Αναγέννηση δεν έχει μελετηθεί στη χώρα μας στην έκταση και στο βάθος που θα έπρεπε. Και μόνο το ουτοπιστικό υβρίδιο που δημιούργησε ο Πλήθων είναι από μόνο του ένα τεράστιο θέμα. «Αμφίβιος και αιρετικός» όπως γράφει ο Σινιόσογλου «ο Πλήθων εκφράζει τη σχισματική τάση της ανθρώπινης φύσης όσο κανένας άλλος Βυζαντινός». Γιατί η ουτοπική σκέψη συνιστά και μια τεράστια αντίφαση, που είναι βέβαια η «παγανιστική ορθοδοξία» του Πλήθωνα. Για αυτό και μέσα στην ουτοπία του δεν είναι ούτε λίγα ούτε ασήμαντα τα στοιχεία και μιας «ζοφερής ουτοπίας».

Ο έντονος πειραματισμός του Πλήθωνα και το περίπλοκο σύστημά του αναλύονται με ενάργεια από τον Σινιόσογλου ο οποίος δεν παραλείπει να αναφερθεί στην επίδρασή του σε πολύ νεότερους συγγραφείς, όπως ο Εμίλ Σιοράν και ο Εζρα Πάουντ. Η επίδραση μάλιστα κατ’ εξοχήν στον δεύτερο είναι εντονότατη και από μόνη της αποτελεί ένα χωριστό κεφάλαιο, σημαντικότατο για την κατανόηση του μοντερνισμού. Αλλωστε όλοι εκείνοι οι έκκεντροι, με τους οποίους ασχολείται ο Σινιόσογλου, τα μαύρα πρόβατα, οι αιρετικοί της εποχής τους ήταν με τα σημερινά κριτήρια μοντέρνοι. Πόσα έχει δανειστεί λ.χ. ο Πάουντ από τον Πλήθωνα στα Malatesta Cantos; Αλλά και στο θεωρητικό του βιβλίο Guide to Kulchur; Ποια ήταν η επίδραση του Πλήθωνα στην Ουτοπία του Τόμας Μορ; Και πώς επέδρασαν τα σωτηριολογικά του δόγματα ακόμη και στους αντιπάλους του;

Ο Μάρουλλος Ταρχανιώτης (1454 –1500) γεννημένος στη Σπάρτη δύο χρόνια μετά την Αλωση, που πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στην Ιταλία ως μισθοφόρος στρατιώτης προσφέροντας τις υπηρεσίες του σε διάφορους ηγεμόνες, ήταν ένας έκτοπος αλλά και ποιητής που τον εκτιμούσαν πολλοί στον καιρό του. Και στην ποίησή του η επίδραση του Πλήθωνα είναι εμφανής, όμως ο Μάρουλλος επικαλείται τον αρχαίο κόσμο ως αντίδοτο σε έναν «πλήρως εκφυλισμένο» σύγχρονο κόσμο. Ο πεσιμισμός του με αυτή την έννοια τον καθιστά σύγχρονο.

Ο ενδιάμεσος

Προτού περάσουμε στο δεύτερο κρίσιμο ορόσημο, τη δημιουργία του σύγχρονου ελληνικού κράτους το 1830, έχουμε τη μορφή του Χριστόδουλου Παμπλέκη (1733 –1793), ο αντικληρικαλισμός του οποίου ήταν τόσο μεγάλος που προκάλεσε την οργή του δασκάλου του Ευγενίου Βούλγαρη αλλά και της επίσημης Εκκλησίας με αποτέλεσμα να τον αφορίσουν μετά θάνατον.

Ο Θεόφιλος Καΐρης (1784 –1853) είναι μια από τις πλέον ενδιαφέρουσες προσωπικότητες του Ελληνισμού. Η θεωρία του, η λεγόμενη Θεοσέβεια, στο λατρευτικό της σκέλος τουλάχιστον έχει καθαρά ουτοπικό περιεχόμενο, αφού ο ίδιος θεωρούσε όλες τις άλλες θρησκείες «μυθολογικά συστήματα». Η αμηχανία έναντι του Καΐρη οφείλεται στο ότι ενώ παραμένει αδιαμφισβήτητη η εκτίμηση για το επιστημονικό του έργο, οι θρησκευτικές του απόψεις απορρίπτονται. Εκείνος ο οπαδός του Διαφωτισμού επιχείρησε να δημιουργήσει μια ας πούμε «φυσική θρησκεία» –και αυτό για την επίσημη Εκκλησία ήταν αίρεση. Ο Καΐρης καταδικάστηκε σε φυλάκιση δύο ετών και πέθανε στη φυλακή.

Ο αλλόκοτος

Ο Σοφιανόπουλος (1786 –1856) ήταν μια διαφορετική προσωπικότητα αλλά σαν τον Καΐρη και αυτός υπήρξε οπαδός του Διαφωτισμού. Ο γιατρός, το μέλος της Φιλικής Εταιρείας, ο αγωνιστής του 1821, ο πολιτικός, ο συγγραφέας και εκδότης Παναγιώτης Σοφιανόπουλος ήταν εκείνος που έκανε γνωστές στην Ελλάδα τις ιδέες του Σεν Σιμόν και του Φουριέ, ο πρώτος έλληνας φεμινιστής που για τις ιδέες του αφορίστηκε από την Ιερά Σύνοδο και ρίχτηκε στη φυλακή. Ηταν «αλλόκοτος» –έτσι χαρακτήριζε τον εαυτό του ο ίδιος.

Η ομάδα αυτών των έκκεντρων του «χαμηλού» Διαφωτισμού συμπληρώνεται με τον ψευδολόγο Κωνσταντίνο Σιμωνίδη (1820 –1867), μια απίθανη προσωπικότητα, έναν εξαίρετο καλλιγράφο, τον μεγαλύτερο παραχαράκτη του 19ου αιώνα. Οι πειραματισμοί του με την αληθοφάνεια στους οποίους επιδόθηκε σε όλη του τη ζωή προκαλούν και σήμερα ερωτήματα. Εφεύρισκε ή πλαστογραφούσε συγγραφείς, τους δικούς του ετερώνυμους, πολύ πριν από τον Πεσόα, πλαστογραφώντας ακόμη και τον εαυτό του και καθιστώντας τα πάντα «υπόθεση της φαντασίας».

Πιάνοντας μέσω των παραπάνω παραδειγμάτων τα άκρα της νεοελληνικής ιστορίας των ιδεών, ο Σινιόσογλου μας υποδεικνύει πως «ό,τι μετριοπαθώς νομίζουμε πως είμαστε έλκει την καταγωγή του από τη λησμονημένη οριακότητα κάποιων άλλων». Αυτών των «κάποιων άλλων» τη ζωή και το έργο φέρνει στο προσκήνιο με το βιβλίο του, που εκτός από επιστημονική μελέτη είναι και ένα θαυμάσιο δοκίμιο με αδιαμφισβήτητες λογοτεχνικές αρετές.