Εθνικές ευχές και έμφυλες ανησυχίες

«Παλαιότερα η βιαιότητα της πολιτικής ζωής, ο φανατισμός και η αδιαλλαξία ωδήγησαν πολλές φορές τον τόπο μας σε κρίση της δημοκρατίας. Ας ελπίσωμε ότι τα παθήματα θα μας γίνουν μαθήματα. Ας προβλέψωμεν το 1975 με πίστη ότι όλα όσα απαιτούνται για να ευδοκιμήσει ο βασανισμένος λαός μας θα συντελεσθούν και ότι το μέλλον μας θα μας ανταμείψη πλουσιοπάροχα για τις σημερινές μας θυσίες». Ετσι καταλήγει το χειρόγραφο σχεδίασμα πρωθυπουργικού διαγγέλματος που είχε ετοιμάσει ο Κωνσταντίνος Τσάτσος (1899-1987) για τον Κωνσταντίνο Καραμανλή εν όψει της Πρωτοχρονιάς του 1975. Το χειρόγραφο, που απόκειται στο Αρχείο Τσάτσου στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη, είναι γραμμένο σε διαφορετικού μεγέθους κόλλες χαρτιού και με διαφορετικό χρώμα μελάνης. Οι τελευταίες σελίδες φέρουν τυπωμένη στην κορυφή την ένδειξη «Υπουργός παρά τω πρωθυπουργώ». Ο τότε πρωθυπουργός της πρώτης μεταπολιτευτικής εκλεγμένης κυβέρνησης, στο διάγγελμα που απηύθυνε στον ελληνικό λαό στις 31 Δεκεμβρίου 1974, κράτησε ορισμένες από τις σκέψεις αυτού του σχεδιάσματος σε ένα κείμενο το οποίο στην οριστική μορφή του απέκτησε περιεχόμενο και τόνο πολύ προσωπικό και χαρακτηριστικό του ύφους του Κωνσταντίνου Καραμανλή. Βασικός συνεργάτης και έμπιστος σύμβουλος του Κωνσταντίνου Καραμανλή από την ίδρυση της ΕΡΕ το 1956, ο Κωνσταντίνος Τσάτσος συνέτασσε σχέδια για τους λόγους του Καραμανλή ακόμη και μετά το 1980, όταν ο Καραμανλής τον διαδέχθηκε στον θώκο του Προέδρου της Δημοκρατίας.

Η πολιτική καριέρα του Τσάτσου αρχίζει το 1945, όταν αναλαμβάνει το υπουργείο Εσωτερικών στην υπηρεσιακή κυβέρνηση Πέτρου Βούλγαρη, και λήγει με την εκλογή του στο ανώτατο πολιτειακό αξίωμα του Προέδρου της Δημοκρατίας το 1975. Διακεκριμένος νομικός και φιλόσοφος, ήταν βασικός συνομιλητής της λογοτεχνικής γενιάς του 1930 σε ζητήματα Αισθητικής, με γνωστότερη περίπτωση τον διάλογό του με τον Γιώργο Σεφέρη για την ποίηση που διεξήχθη μέσα από τις στήλες των περιοδικών Τα Προπύλαια και Τα Νέα Γράμματα στα 1938-1939. Από την αλληλογραφία του με λογοτέχνες και διανοουμένους της εποχής ανασύραμε ένα ευχετήριο μπιλιέτο που στέλνει ο Κωστής Παλαμάς «στον δικηγόρο και υφηγητή του πανεπιστημίου Κ. Τσάτσο»: «Με υγεία και ευτυχία το 1932 να το ζήσεις με την καλή σου συντρόφισσα και την κόρη». Ο Τσάτσος ήταν τότε παντρεμένος, σε δεύτερο γάμο, με την Ιωάννα Σεφεριάδη, την αδελφή του Γιώργου Σεφέρη, με την οποία είχαν ήδη αποκτήσει την πρώτη τους κόρη, Δέσποινα.

Σε μια άλλη ευχετήρια κάρτα και σε μια άλλη οικογένεια πολιτικών και λογίων, ανήμερα τα Χριστούγεννα του 1915, ο Μίκης Μελάς, γιος του Παύλου Μελά και της Ναταλίας Δραγούμη, στέλνει ευχές στον θείο του Ιωνα Δραγούμη: «Αγαπητέ μου Ιωάννη, σε συγχαίρω για την εκλογή σου ως βουλευτή και σου εύχομαι χρόνια πολλά και καλά για το νέο έτος 1916. Αν πας στη Φλώρινα, ειδοποίησέ με να έρθω στο σταθμό για να σε ιδώ. Σε φιλώ πολύ πολύ. Μίκης». Ο Ιων Δραγούμης (1878-1920) τον Μάιο του 1915 είχε παραιτηθεί από τη διπλωματική θέση του αποφασισμένος να πολιτευθεί. Στις εκλογές του ίδιου χρόνου εκλέχθηκε ανεξάρτητος βουλευτής Φλωρίνης.

Δεκαπέντε χρόνια νωρίτερα, ανήμερα Πρωτοχρονιά του 1901, τον υπό διαμόρφωση πολιτικό και λογοτέχνη Ιωνα Δραγούμη απασχολεί η συμπεριφορά στον έρωτα ανδρών και γυναικών, η υποκριτική συμπεριφορά της κοινωνίας επί του ζητήματος και οι διακρίσεις σε βάρος των γυναικών. Γράφει στο προσωπικό του ημερολόγιο: «Τι λεπτό (délicat) πράγμα είνε η γυναίκα στην κοινωνία μας. Ο άνδρας τουναντίον είνε κοινό πράγμα, δεν έχει να φοβηθή κινδύνους. Επειδή η φύσις των δύο είνε διαφορετική, εκ τούτου εξάγεται ότι, αν και οι δύο κάνουν το ίδιο πράγμα, κάνουν διαφορετικά πράγματα και ό,τι για τον ένα είναι καλό και άγιο ή τουλάχιστον αδιάφορο, για τον άλλο είναι κακό και αισχρό. Κι επειδή ο άνδρας δεν γεννά παιδιά, δεν κάνει τίποτε κακό ευχαριστών τας ορμάς του, η δε γυναίκα επειδή γεννά παιδιά, είνε αισχρά αν ευχαριστήση κι αυτή τας ορμάς ή τον έρωτά της. […] Αλλ’ ο λόγος της κατηγορίας δεν είναι λογικός. Εχει την αρχήν του στο ορμέμφυτον της αυτοσυντηρησίας της κοινωνίας. Και τα ορμέμφυτα είνε παράλογα για τους οργανισμούς που δεν τα έχουν. Το ορμέμφυτο της αυτοσυντηρησίας της κοινωνίας είναι παράλογο ως προς τους ιδιώτας, παρμένους χωριστά, γιατί δεν τους χρησιμεύει στην ατομική τους αυτοσυντηρησία. Αν ο ιδιώτης ικανοποιεί τας ορμάς του χωρίς να πεθαίνη του είνε παράλογον να παύσει να τις ικανοποιή επειδή ένεκα τούτου τείνει να αποθάνη η κοινωνία (όταν δηλ. τις ικανοποιεί παρά το συμφέρον της κοινωνίας)».

Ερωτες επώνυμοι και μη

Η γυναίκα και ο έρωτας απασχολούν τον Ιωνα Δραγούμη και σε άλλες εγγραφές στο ημερολόγιό του στα νεανικά χρόνια της διαμόρφωσής του. Το σύμπαν του είναι γεμάτο γυναίκες και τον απασχολεί η σχέση του μαζί τους. «Κατοικούμαι από γυναίκες» γράφει. Ηταν αναθρεμμένος σε μια οικογένεια με πολλές και δυναμικές γυναίκες (τη γιαγιά του Ευφροσύνη, τη μητέρα του Ελίζα, τη μουσικό θεία του Μαρίκα, την αδελφή του Ναταλία κ.ά.) και μια σειρά γυναίκες πέρασαν από τη ζωή του, τις οποίες μνημονεύει στο ημερολόγιό του με τα αρχικά Α.Μ.Α.Τ.Ε.Μ.Ν.Ε.Μ.Ε., αφιερώνοντας στην καθεμιά μία έμμετρη επιστολή. Τα χρόνια της ύστερης νεότητας θα σφραγίσουν δύο σχέσεις με ισχυρές θηλυκές φυσιογνωμίες του καιρού του: την κόρη του Εμμανουήλ Μπενάκη Πηνελόπη, σύζυγο του Στέφανου Δέλτα, την εμβληματική συγγραφέα παιδικής λογοτεχνίας, με την οποία γνωρίστηκε το 1905 και συνήψε ερωτικό δεσμό, και τη θρυλική ηθοποιό του θεάτρου Μαρίκα Κοτοπούλη, με την οποία έζησε, σε ελεύθερη συμβίωση, από το 1912 ως τη δολοφονία του το 1920.