Αξίες και πολιτικές

Οι φοιτητές και όλοι μας το διαισθανόμαστε αυτό και θα θέλαμε, αν ήταν δυνατό, να αφιερώσουμε χρόνο στο να ξεκαθαρίσουμε τι πραγματικά πιστεύουμε. Μερικοί πολιτικοί συχνά εκφέρουν γνώμες που αντανακλούν αξιωματικές παραδοχές χωρίς οι ίδιοι να έχουν ξεκαθαρίσει στον εαυτό τους τι ακριβώς εννοούν, δίνοντας την εντύπωση ότι χρειάζεται να ξαναπάνε σχολείο. Ο βρετανός καθηγητής Πολιτικής Φιλοσοφίας Ανταμ Σουίφτ στο πολυμεταφρασμένο εισαγωγικό εγχειρίδιό του Πολιτική φιλοσοφία, που μόλις έτυχε εξαιρετικής μετάφρασης και στα ελληνικά, ξεναγεί τους φοιτητές αλλά και τους πολιτικούς στις εναλλακτικές αξιωματικές παραδοχές που υποκρύπτονται στις πολιτικές αποφάσεις.

Ο τρόπος που ο Σουίφτ τα ξεκαθαρίζει όλα αυτά δεν είναι παραδοσιακός. Δεν γράφει άλλη μία γενική εισαγωγή ούτε μια ιστορία πολιτικών ιδεών, ξεκινώντας από τους αρχαίους Ελληνες για να φθάσει ως τους πολιτικούς φιλοσόφους της εποχής μας. Ο συγγραφέας εισάγει τον αναγνώστη σε πέντε έννοιες και ειδικότερα στις σύγχρονες διαμάχες γύρω από τις έννοιες της κοινωνικής δικαιοσύνης, της ελευθερίας, της ισότητας, της κοινότητας και της δημοκρατίας.

Η εκκαθάριση του Σουίφτ ξεκινά από την έννοια της κοινωνικής δικαιοσύνης. Αντίθετα από ό,τι πιστεύουν πολλοί που καταναλώνουν τις παραδοξότητες θεωρητικών της πολιτικής βίας και πρώην μαοϊκών φιλοσόφων της μόδας, σε αυτήν την έννοια έχει επικεντρωθεί εδώ και τέσσερις δεκαετίες η παγκόσμια συζήτηση για την πολιτική και την ηθική. Αυτό οφείλεται στη θεωρία της κοινωνικής δικαιοσύνης του αμερικανού φιλοσόφου Τζον Ρολς, την οποία ο συγγραφέας παρουσιάζει με ιδιαίτερα εύληπτο αλλά όχι απλουστευτικό τρόπο. Φροντίζει επίσης να παρουσιάσει τις κριτικές που η ρολσιανή θεωρία έχει δεχθεί από άλλα σύγχρονα φιλοσοφικά ρεύματα όπως ο ελευθερισμός και ο κοινοτισμός. Στον κοινοτισμό οφείλεται, μεταξύ άλλων ιδεών, και η ιδέα ότι οι αρχές της δικαιοσύνης δεν μπορούν να συλληφθούν μόνον ορθολογικά, έξω από τα κοινωνιολογικά συμφραζόμενα της εκάστοτε συγκεκριμένης κοινότητας που επιχειρεί να τάμει ζητήματα δικαιοσύνης. Ισως όχι άδικα, ο Σουίφτ είναι σκεπτικός απέναντι σε αυτή την παραδοχή, αλλά θα μπορούσε ο ίδιος να είναι δικαιότερος απέναντι στους κοινοτιστές φιλοσόφους. Στο κεφάλαιο για την κοινότητα εκθέτει τις απόψεις τους όχι αυτοτελώς, αλλά μέσα από τις κριτικές που οι ίδιοι έχουν ασκήσει κατά του εξισωτικού φιλελευθερισμού, δηλαδή του φιλοσοφικού ρεύματος το οποίο ενέπνευσε ο Ρολς.

Τα υπόλοιπα κεφάλαια για την ελευθερία, την ισότητα και τη δημοκρατία είναι πιο ισορροπημένα. Ειδικά το κεφάλαιο για τη δημοκρατία περιέχει μια συζήτηση για την άμεση και την έμμεση (δηλαδή αντιπροσωπευτική) δημοκρατία, που καταλήγει στο πειστικό επιχείρημα ότι στις μέρες μας η άμεση δημοκρατία είναι τεχνικά εφικτή αλλά δεν θα έπρεπε να αντικαταστήσει την αντιπροσωπευτική δημοκρατία. Κατά τον Σουίφτ, δεν είναι καθόλου σίγουρο ότι τα ευρέα στρώματα του πληθυσμού θα έμπαιναν στον κόπο να μετέχουν στις απαιτητικές διαδικασίες της άμεσης δημοκρατίας, περιορίζοντας τις δυναμικές μειοψηφίες φανατικών που συνήθως πρωταγωνιστούν σε τέτοιες διαδικασίες. Ούτε είναι προφανές ότι η ποιότητα των αποφάσεων που θα λαμβάνονταν στην άμεση δημοκρατία θα ήταν υψηλότερη από εκείνη των αποφάσεων που προκύπτουν ύστερα από αντιπαράθεση και διαβούλευση μεταξύ εκλεγμένων αντιπροσώπων, καθώς και εκπροσώπων συλλογικών φορέων. Η άποψη του Σουίφτ έχει νόημα ειδικά σήμερα που, εξαιτίας της επικράτησης τεχνικών του μάρκετινγκ και σε μη εμπορικά θέματα, το κοινό έχει εξοικειωθεί στο να εκφράζει ατομικές προτιμήσεις, χωρίς δικαιολόγηση, στέλνοντας ένα SMS ή επιλέγοντας το «ναι» ή το «όχι» σε ηλεκτρονικές ψηφοφορίες.

Μέσα στο καλοκαίρι, ένα βιβλίο για την πολιτική φιλοσοφία ακούγεται θεωρητικό και αφηρημένο, αλλά στην πράξη αυτό ή άλλα τέτοια βιβλία θα μπορούσαν να είναι εργαλεία συχνής χρήσης. Οι έννοιες που αναλύει ο Σουίφτ διατρέχουν τις συζητήσεις που κάνουμε σχεδόν καθημερινά με φίλους, συγγενείς και συναδέλφους πάνω σε θέματα όπως το κράτος, οι φορολογούμενοι, οι επιχειρήσεις, τα δικαιώματά μας και πολλά άλλα. Πίσω από διαφορετικές απόψεις που ακούμε ή εκφέρουμε εμείς οι ίδιοι κρύβονται ψήγματα μιας από τις αντίπαλες ερμηνείες των πέντε εννοιών του βιβλίου, οι οποίες συντάραξαν τους αμέσως προηγούμενους αιώνες και εξακολουθούν και σήμερα να αποτελούν αντικείμενο διαμάχης. Στην Ευρώπη και αλλού, εκατομμύρια άνθρωποι παρακινήθηκαν σε συγκεντρώσεις και κινητοποιήσεις κάθε είδους, προκειμένου να υπερασπίσουν ή να αποκρούσουν μια από τις ερμηνείες της κοινωνικής δικαιοσύνης, της ελευθερίας, της ισότητας, της κοινότητας και της δημοκρατίας. Το βιβλίο, παρότι εισαγωγικός οδηγός, είναι επίκαιρο και πρακτικό βοήθημα, ιδιαίτερα στη σημερινή συγκυρία στη χώρα μας, όπου σείεται συθέμελα ο αξιακός κόσμος πάνω στον οποίο έχουν συγκροτηθεί το οικονομικό μοντέλο και το πολιτικό σύστημα της Μεταπολίτευσης.

Ο κ. Δημήτρης Α. Σωτηρόπουλος είναι αναπληρωτής καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του Πανεπιστημίου Αθηνών.